Quelltext vun der Säit Geschicht vun der Lëtzebuerger Sprooch weisen

An dësem Artikel geet et ëm d''''Geschicht vun der Lëtzebuerger Sprooch'''.

== Wou kënnt d'Lëtzebuerger Sprooch hier ? ==
Déi Fro, déi deene Meeschten e Liewe laang um Häerz an och um Mo läit, ass déi, ob d'Lëtzebuergescht wierklech eng Sprooch ass oder nëmmen en [[Däitschland|däitschen]] [[Dialekt]], well dat héiert ee jo dacks genuch. Un zwee zäitversate Beispiller well ech beweisen, datt d'Äntwert net liicht ass: Déi sougenannt [[Siwebiergen|Siwebierger]] [[Sachsen]], déi am [[12. Joerhonnert]] aus eise Géigenden, tëscht [[Flandern]] an [[Elsass]], fort an [[Transsylvanien]] (deemools am Kinnekräich [[Ungarn]], zanter dem Enn vum [[Éischte Weltkrich]] a [[Rumänien]]) – ausgewandert sinn, schwätzen haut nach zu e puer dausend eng Sprooch, déi een - no 900 Joer - kéint fir en [[Éislek]]er Dialekt halen.

Un der Thees vum däitschen Dialekt oder ''Platt'' ass natierlech eppes drun. D'Wuerzele vun eiser Sprooch reeche wäit zeréck bis an d'Zäit ëm [[600|600 no Christus]] an an d'Gebitt vun de [[Franken (Vollek)|Franken]]; méi prezis (besonnesch am Éislek) vun de [[Ripuarier]], engem rhein-fränkesche Stamm; a soss am Land bei déi westfränkesch [[Salier]], déi am Laf vun hirer Vëlkerwanderung den Tour iwwer de [[Paräis]]ser Raum gemaach an an hirer fränkescher Sprooch e Koup vu gallo-romaneschen Aflëss erlieft hunn (dat ass zumann<sup>''[wat heescht zumann?]''</sup> d'Thees vum [[Robert Bruch]]{{Source?}}, eng Opfaassung, déi haut awer net méi onëmstridden ass{{Source?}}).

Datt dëst awer nëmmen eng vun eise Wuerzelen ass, kann ee liicht beweisen: Mir louchen a leien no bei [[Frankräich]] a bei [[Wallounien]], d'Grofe vu Lëtzebuerg waren op de romanesche Kulturraum ausgeriicht, dat aalt Herzogtum hat däitsch- awer och wallounesch Deeler, a schonn am 12. Joerhonnert, spéitstens awer mam Ufank vun der sougenannter Friemherrschaft, also am [[15. Joerhonnert]] ënner de [[Bourgogne|Burgunder]], gouf de romaneschen Afloss systematesch. Ënner der zweemoleger Herrschaft vun de Fransousen, vun [[1684]]-[[1698]] an duerno bei der [[Franséisch Revolutioun|Franséischer Revolutioun]] an ënner dem [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]], [[1795]]-[[1814]], koumen net nëmme vill franséisch Wierder an eis Sprooch, mä d'Franséischt gouf direkt eis Amtssprooch, denke mer nëmmen un de [[Code Napoléon]], deen zum Deel haut nach gëllt.

Datt eis westmuselfränkesch Sprooch ganz allgemeng duerch déi 400-järeg Herrschaft vun de Burgunder, de [[Spuenien|spueneschen]] [[Habsburger]], de franséische Kinneken, den [[éisträich]]eschen Habsburger, an um Enn, schonn an der sougenannter Entloossung an d'Onofhängketkeet [[1815]] an [[1839]], och nach vun den [[Holland|Hollänner]] an de Preise beaflosst a geformt gouf, steet fest. Dat léisst ee begräifen, datt hei am Laf vun de Joerhonnerten eng eegestänneg Sprooch entstanen ass, déi mat engem renge fränkeschen Dialekt net méi vill ze doen huet. Eréischt [[1867]], bei der Schläifung vun der Festung, sinn déi lescht Friem – d'Preisen, wéi mer haut dacks nach ouni Nuance fir all Däitsche soen - iwwer [[Musel]], [[Sauer]] an [[Our (Sauer)|Our]] heemgezunn. A wann der haut engem vun [[Tréier]] sot: ''Hatt hat säi Portmonni nees um Büffet trëlle gelooss'', oder ''Mäin Nëwwi huet um Pallier eng rar Kollektioun vu Pottschampe stoen'', da versteet dee vun Tréier kee Wuert.

== Vum Gebrauchs-Lëtzebuergesch bis zur Schrëft- a Literatursprooch ==

Vergiesse mer eppes net: [[Lëtzebuerg (Land)|Lëtzebuerg]] war bis [[1839]] kee Staat an nach manner eng Natioun mat engem Nationalitéitsgefill. Dat Gefill ass eréischt lues a lues gewuess. D'Sprooch vun de Lëtzebuerger – e westfränkeschen Taartebuedem also, mat allméigleche galloromanesche bis franséische Garnituren - war eng Sprooch fir den Alldag; fir ze schwätzen, net fir ze schreiwen a scho guer net, fir [[Literatur]] ze produzéieren. Déi Räich an déi Déck hunn ënner sech dacks franséisch an däitsch geschwat, d'Lëtzebuergescht war d'Sprooch iwwer Land, d'Sprooch vun de klengen, ongebiltene Leit, ni geschriwwen, ni festgehalen, well gewuess vu Géigend zu Géigend, vun Duerf zu Duerf, an dat erkläert och – net ganz, mä zum gudden Deel – firwat mer haut nach op knapps 90 x 70&nbsp;km eng Onmass vu verschidde regionalen a lokalen Ënnermondaarten hunn. Déi [[Ettelbréck]]er schwätzen anescht wéi déi [[Dikrech]]er, [[Housen]]er ass net [[Maarnech]]er, an um Wormer Berreg schwätze s'anescht wéi ënnen am Duerf. Et war keng [[Rechtschreiwung]] a keng Literatur do, déi d'Sprooch festgehalen, gebonnen, kanaliséiert hätt.

D'Schrëft-Lëtzebuergesch daucht ongeféier op, wéi d'Land onofhängeg gouf, respektiv kuerz virdrun. En éischt an eenzegt Dokument vu ''lëtzebuergescher'' Literatur, wann ee sou wëllt, staamt allerdéngs schonn aus dem [[13. Joerhonnert]]. Et ass d'''[[Codex Mariendalensis|Yolanda-Lie]]d'', d'Beschreiwung a ronn 6.000 Verse vum Liewe vun der [[Veianen|Veianer]] Grofenduechter [[Yolanda vu Veianen|Yolanda]], déi géint de Wëlle vun hiren Elteren, géint all Intrigen an hochzäitspolitesch Spekulatiounen an d'Klouschter [[Mariendall]] goung; en Eepos, dat de Brudder [[Hermann vu Veldenz]] [[1231]]-[[1283]] - op [[muselfränkesch]] - niddergeschriwwen huet – an eiser Ursprooch, an enger Sprooch, déi mat där vun de leschte Joerhonnerten an där vun haut sou gutt wéi näischt méi ze doen huet.

D'Schrëft-Lëtzebuergesch aus de leschten zwee Joerhonnerten hu mer net de Sproochgeléierten a Linguisten, mä de Literaten ze verdanken; de klengen a manner klenge Schreiwer a [[Lëscht vu lëtzebuergesche Schrëftsteller|Schrëftsteller]], déi sech erkéngt hunn, Literatur ze produzéieren. Ech schécken nach eng Kéier viraus, datt vun enger [[Orthographie]] nach keng Ried goung; a wat fir enger Sprooch wier déi och festgehale ginn, bei all deenen Ënnerdialekter?

Gemenkerhand gëtt gesot, eis Literatur wier [[1839]] mat der Onofhängegkeet vum Land gebuer; dat stëmmt nëmmen zum Deel. De [[Gréiwemaacher|Gréivemacher]] Spillmann [[Mathias Schou]], méi bekannt ënner dem Numm ''De blannen Theis'', dee vun [[1747]] - [[1824]] gelieft huet, hannerléisst eis well eng Partie Liddercher, déi hien zum Deel opgeschriwwen an zum Deel och selwer verfaasst huet; ''[[Hopp Marjänn]]'', ''[[Zu Arel op der Knippchen]]'', ''[[Et leeft eng Geess iwwer d'Hesprenger Bréck]]'', fir nëmmen déi ze nennen. Vun engem [[Jacob Diedenhoven]], dee vun [[1809]] - [[1868]] gelieft huet, kenne mer dat zimmlech frivolt Gedicht ''[[De Bittgank no Conter]]'', an [[1829]], also nach ëmmer 10 Joer virun der Onofhängegkeet, publizéiert den [[Antoine Meyer]], dee vun [[1801]] – [[1847]] gelieft huet, e Gedichtband op Lëtzebuergesch: ''[[E Schréck op de Lëtzebuerger Parnassus]]''.

Richteg awer ass, datt mat der Onofhängegkeet och d'Zesummegehéiregkeetsgefill oder d'Nationalgefill opkoum. D'Vollék am neie Staat war nach keng Natioun, et ass et awer, net zulescht duerch eis dräi sougenannt Nationaldichter [[Dicks]], [[Michel Lentz|Lentz]] a [[Michel Rodange|Rodange]] ginn. Dobäi sinn déi dräi beileiwen net an een Dëppen ze geheien.

=== De Michel Lentz ===

Den eelsten ass de Michel Lentz, dee vun [[1820]] bis [[1893]] gelieft huet. En ass am haitegen Hotel Schintgen an der Ënneschtgaass gebuer an ass och do, als pensionéierte Staatsbeamte vun der [[Chambre des comptes (Lëtzebuerg)|Chambre des comptes]], gestuerwen. Eigentlech huet hien nëmme Gedichter geschriwwen, vun deenen der awer vill vertount goufen an zum Deel haut nach gesonge ginn: ''[[D'Margréitchen]]'', ''[[Wéi meng Mamm nach huet gesponnen]]'', ''[[Iwwer mir net ee Stierchen]]'', ''[[Vu mengem Dueref goung ech hier]]'', besonnesch awer de ''[[Feierwon]]'', eis éischt inoffiziell Nationalhymn an natierlech och eis ''[[Ons Heemecht|Heemecht]]'', ''wou d'Uelzecht duerech d'Wisen zitt'', e Lidd, vun deem haut déi 1. an déi 4. Strof eis offiziell Nationalhymn duerstellen.

=== Den Dicks ===

Den [[Edmond de la Fontaine]], dee mer besser als ''Dicks'' kennen, ass [[1823]], also dräi Joer méi spéit gebuer ass [[1891]], an zwee Joer virum Michel Lentz, gestuerwen. Dem [[Friddensriichter]] vu Beruff verdanke mer eng Partie Gedichter, dorënner ''[[De Wëllefchen an de Fisschen]]'', mä virun allem de [[Lëtzebuerger Theater]]. Säi Stéck ''[[De Scholdschäin]]'' ass dat éischt Stéck a Lëtzebuerger Sprooch a gëtt haut nach, meeschtens zesumme mat der ''[[Mumm Séis]]'', dem Dicks säi bekanntste Stéck, opgefouert. E puer aner Stéker vun him sinn ''[[Op der Juegd]]'', ''[[D'Kiermesgäscht]]'' an ''[[De Ramplassang]]'', alles Kaméidestécker mat Gesank, eis éischt sougenannt Operetten.

Dicks a Lentz, hu sech gutt kannt a waren och zesummen am Comité vum Turnveräin ''Gym''. D'Gym huet d'Stécker vum Dicks gespillt, an heisndo huet de Lentz souguer Regie gefouert. Et stëmmt also net, datt déi zwéin sech net leide konnten, och wa se mol iwwer d'Lëtzebuerger Sprooch Kaméidi mateneen haten. D'Sprooch huet se wierklech ënnerscheet: den Dicks wousst als Friddensriichter wéi de Lëtzebuerger d'Maul gewuess wier, mä de Lentz huet gemengt, e misst wéi e Grandseigneur a Superpatriot schreiwen. Dat huet den Dicks him am Gedicht ''[[De Volleksdichter]]'' virgehäit, wou en dra seet ''Kuck, wou s de stees a wou s de bass, den Zolverknapps ass kee Parnass.''

=== De Michel Rodange ===
De Michel Rodange ass 1827 gebuer; siwe Joer nom Lentz a véier Joer nom Dicks. Gestuerwen ass e schonn 1876 am Alter vun nëmmen 49 Joer; 17 Joer virum Lentz a 15 Joer virum Dicks. Firwat dës genee Zuelen? Dicks a Lentz krute schonn 1903, d.&nbsp;h. 12, resp. 10 Joer no hirem Doud e gemeinsaamt Monument op der [[Place d'Armes|Plëssdaarm]] opgeriicht, mä et huet nom Doud vum Rodange 52 Joer, also méi wéi en halleft Joerhonnert gedauert, bis se him dee klenge Fiisschen um Knuedler vergonnt hunn. Nëmmen dräi Wierker vun him siefe genannt: D'Theaterstéck ''[[Dem Grof Siegfried seng Goldkummer]]'', dat laangt Gedicht ''[[Dem Léiweckerchen säi Lidd]]'', mä dann natierlech säi Liewenswierk, den ''[[Renert]]''. Déi zwéi biergerlech Dichter Lentz an Dicks hu wuel vum Rodange gewosst, mä se hu kee Kontakt mat him gesicht, se hunn en noweislech ni ernimmt, se hu souguer säin Doud doutgeschwigen. Haut wësse mer – och wann dat de Rodange näischt méi dénge kann – datt de Rodange héich iwwer deenen anere béide steet, mä zu Liefzäite vun deenen dräi haten d'Leit léiwer de liichte Kascht vum Dicks, déi patriotesch Gefiller vum Lentz, as wéi dem kranke Rodange seng sozialkritesch Téin vis-à-vis vun der Politik an dem allgemenge Misär vun de klenge Leit, déi vun Honger zu Dausenden an Amerika ausgewandert sinn. Wéi hat de Lentz iwwer d'Land geschriwwen: ''Wéi wunnt et sech sou heemleg dran, wéi ass 't sou gutt doheem.'' Ma jëmmen!

=== Déi éischt Hallschent vum 20. Joerhonnert ===

Dës Dräi hunn déi jonk Lëtzebuerger Literatur sou geprägt, datt an der éischter Hallschent vum [[20. Joerhonnert]] net vill Neies oder Besseres nokoum. E puer Leit muss een awer nennen: De Fabréckshär an Theaterschreiwer [[André Duchscher]], deen exklusiv an der [[Iechternach]]er Ënnermondaart geschriwwen huet, de [[Batty Weber]], deen nieft aneren Theaterstécker besonnesch eis éischt grouss Tragedie ''[[De Schéifer vun Aasselburn]]'' verfaasst huet, de [[Steesel]]er [[Willy Goergen]], dee méi fir seng Kannergedichter bekannt ass, an deem säi Jong, de [[Max Goergen]], dee fir e gudde Vollekstheater gesuergt huet; Stécker, déi virum [[Zweete Weltkrich]] an och nach duerno reegelméisseg gespillt goufen; sou ''[[D'Meedche vu Gëtzen]]'' oder ''[[D'Schmattslisy]]''. Dëst ass awer och d'Zäit vun den éischte Satiriker, wéi den [[Auguste Liesch]], deem mer ''[[d'Maus Ketti]]'' verdanken, an de [[Putty Stein]].

=== Nom Zweete Weltkrich ===
D'Zäit nom Zweete Weltkrich bréngt eng reegelrecht Explosioun an der Lëtzebuerger Literatur mat sech. Nei Leit ginn nei Weeër a maachen eis Literatur salonfäeg, soudatt se sech haut roueg mat Literature vun anere Länner moosse kann. Nëmmen e puer Nimm siefe genannt: [[Marcel Reuland]], [[Tit Schroeder]], [[Pol Greisch]], [[Roger Manderscheid]], [[Henri Losch]], [[Josy Braun]], [[Guy Rewenig]] a [[Jhemp Hoscheit]], nieft Satiriker wéi [[Pir Kremer]], [[Pol Pütz]] oder [[Jemp Schuster]]. Och d'Kannerliteratur entwéckelt sech op eng imprerssionant Manéier. De [[Lëtzebuerger Schrëftstellerverband]] zielt haut ronn 80 Memberen, vun deenen der ongeféier 20 all Joer oder bal all Joer mat engem neie Buch op de Maart kommen.

== D'Sprooch an hir Orthographie an der Legislatioun ==
{{Méi Info 1|Geschicht vun der Lëtzebuerger Schreifweis}}

Mir wëssen, dat geschwatent Lëtzebuergescht ass al, dat geschriwwent jonk. D'Sprooch an all hiren Ënnermondaarte war eng Gebrauchssprooch fir den Alldag, net fir d'Literatur oder fir op offizielle Plazen ze gebrauchen. Den [[9. Dezember]] [[1896]] hält de [[Caspar Mathias Spoo]] (als zweeten, nom [[Charles Mathias André]], [[1848]]) eng Ried op Lëtzebuergesch an der [[Chamber]], wou jo nëmme [[franséisch]] geschwat gouf. Awer de Spoo hat keen Erfolleg mat deem Versuch, an 't ass nach guer net sou laang hier, datt et eng Selbstverständlechkeet ass, am Parlament Lëtzebuergesch ze schwätzen. [[1912]] ass d'Lëtzebuergescht an der [[Primärschoul]] agefouert ginn, haut gëtt et och eng Lëtzebuergeschstonn op Septième, mä fréier wéi haut - an ob an der Primärschoul oder am Postprimaire -, gëtt d'Lëtzebuerger Sprooch an d'Lëtzebuerger Literatur op eng Manéier behandelt, déi an Europa eenzegaarteg ass. Kee Land huet sou en zerrassent Verhältnes zur eegener [[Mammesprooch]] wéi Lëtzebuerg. Dat Verhältnes ass historesch z'erklären, wat awer net heescht, datt et net ze verbessere wier.

Wéi bis ugefaange gouf, op Lëtzebuergesch ze schreiwen an ze dichten, du war och de Wonsch no enger eegener Orthographie, no enger Lëtzebuerger Rechtschreiwung do, a schonn den Antoine Meyer, deen als éischte Lëtzebuerger Literat gëllt, huet [[1829]] hannen a sengem Gedichtbändchen ''[[E Schréck op de Lëtzebuerger Parnassus]]'' eng Method publizéiert, wéi hie Lëtzebuergesch schreift. Dicks, Lentz a Rodange haten hir eege Schreifweisen entwéckelt, besonnesch den Dicks huet sech mat sengem ''Versuch über die Orthographie der luxemburger deutschen Mundart'' ervirgedoen.

Et huet awer bis [[1910]] gedauert, ier déi éischt wierklech Orthographie vum [[Nikolaus Welter]] a vum [[René Engelmann]] entwéckelt gouf. Se ass am Bichelchen ''[[Das Luxemburgische und sein Schrifttum]]'' vum Nikolaus Welter festgehalen, an 't ass déi Orthographie, an där mer déi [[diakritescht Zeechen|diakritesch Zeechen]] vun Dicks-Lentz-Rodange, z.&nbsp;B. den Hittchen op Zâng, Dûscht, oder den Apostroph bei wo'er, Le'w, erëmfannen en halleft Joerhonnert laang, also nach bis nom 2. Weltkrich, geschriwwe gouf, ouni jeemools als "offiziell" erkläert ginn ze sinn. Se gouf eréischt vun der Orthographie vum [[Robert Bruch]], an där mir haut schreiwen, ofgeléist, an där mer awer ganz vill Elementer aus der ''[[Orthographie Welter-Engelmann]]'' erëmfannen.

=== OLO ===

Virum Robert Bruch senger Orthographie gouf et awer nach eng aner Schreifweis, an déi ass [[1946]], also direkt nom [[Zweete Weltkrich|Krich]] duerch en Arrêté Ministériel zu der Offizieller Lëtzebuerger Schreifweis deklaréiert ginn. '''OLO''', ''T ofizièl lezebuurjer ortografi'' (D'[[Offiziell Lëtzebuerger Orthographie]]) gouf dat genannt, wat den [[Nicolas Margue]] an de [[Jean Feltes]] sech do ausgeduecht haten, an iwwer dat d'ganzt Land haart gelaacht huet. Firwat? Dës Schreifweis war geduecht, fir, an engem verständlechen Iwwerschwang vun de nationalistesche Gefiller, wäit vun Nazidäitschland ewechzekommen, no bei d'[[Vereenegt Staate vun Amerika|Amerikaner]] ze réckelen, den ''sch'' z.&nbsp;B. als ''sh'' ze schreiwen, mä déi zwéin Hären hate vergiess, datt mir [[Germanen|germanesch]] Sproochwuerzelen hunn a vu Kandsbeen un un déi däitsch Rechtschreiwung gewinnt goufen. An engem Wuert, et war keng Akzeptanz do, d'Leit hunn déi OLO-Schreifweis op reng phoneetescher Basis net gewollt an hunn déi al vum Nikolaus Welter einfach virugeschriwwen.

=== De Robert Bruch a seng Grammatik ===

De Professer a [[Linguistik|Linguist]] Robert Bruch huet [[1955]] am [[Institut grand-ducal]] ënner dem Titel ''[[Précis de Grammaire Luxembourgeoise]]'' eng lëtzebuergesch Grammatik publizéiert. D'Rechtschreiwung aus dëser Grammatik gouf d'Basis fir d'Schreifweis vum sougenannten ''[[Luxemburger Wörterbuch|Lëtzebuerger Dictionnaire]]'', deen eng Kommissioun, an där de Robert Bruch am Ufank Sekretär war, an engem Zäitraum vu méi wéi 20 Joer ausgeschafft huet. [[1975]] gouf dës Schreifweis – zu eiser offizieller Schreifweis deklaréiert an [[1984]], wéi d'Lëtzebuerger Sprooch och offiziell zu eiser drëtter Nationalsprooch erhuewe gouf, am Memorial engem méi breede Publikum nobruecht.

De Robert Bruch huet och de Begrëff geschaf vun der ''[[Koinè]]'', e griichescht Wuert fir eis ''[[Allgemeng Lëtzebuerger Ëmgankssprooch]]'', nom griichesche Wuert ''koinos'' – gemeinsam/zesummen. Ech sot et schonn, am Ländche schwätze mer eng Onmass Ënnerdialekter, an de Robert Bruch huet gespiert, datt mir sou eppes wéi ''das Hochdeutsche'', eeben eng allgemeng Lëtzebuerger Sprooch a Rechtschreiwung bräichten. Seng Studien hunn hien dozou bruecht, ze soen, datt dat ganz normaalt Lëtzebuergescht (ouni awer prezis Krittären opzestellen) fir hien am [[Uelzechtdall]] tëscht [[Dummeldeng]] a [[Miersch]] geschwat géif (also an den Dierfer wéi [[Walfer]], [[Heeschdref]], [[Luerenzweiler]] a [[Lëntgen]] op der rietser a [[Steesel]], [[Hënsdref]], [[Pretten]] a [[Gousseldeng]] op der lénkser Säit vun der [[Uelzecht]]), an hien huet déi Sprooch als Parameter fir dat offiziellt Lëtzebuergescht geholl. En Iertum wier et awer elo, ze mengen, et däerft een also nëmme méi an der ''Koinè'' schreiwen; de Contraire ass richteg, well dem Robert Bruch seng Orthographie erlaabt et, an all eisen Ënnermondaarten ze schreiwen; d'''Koinè'' ass eenzeg an eleng do, fir Leit déi, sief et als Schrëftsteller oder och als Verfaasser vun offiziellen Texter, eng allgemeng Sprooch brauchen a fir d'Sprooch no baussen ze stabiliséieren.

Sou herrlech Ënnermondaarte wéi déi vun Iechternach, [[Veianen]], [[Klierf]] oder [[Réimech]] opzeginn, wier eng Veraarmung vun eiser Sprooch.

=== D'Reform vun 1999 ===
Dem Robert Bruch seng Orthographie ass also déi, déi mer haut schreiwen. Allerdéngs huet den CPLL, de ''[[Conseil permanent de la langue luxembourgeoise]]'', als Nofollger vun der fréierer Dictionnaireskommissioun, den [[30. Juli]] [[1999]] eng kleng Reform um Robert Bruch senger Schreifweis virgeholl<ref>Cf. Règlement grand-ducal du 30 juillet 1999 portant réforme du système officiel d'orthographe luxembourgeoise [https://web.archive.org/web/20110817002529/http://www.legilux.public.lu/leg/a/archives/1999/0112/a112.pdf#page=2 Mémorial A n° 112: 2040-2048, 11.08.1999]</ref>. Verschidde Saache si geännert, vereinfacht oder bäigefléckt ginn. De Robert Bruch hat net un alles geduecht, wat verständlech ass, well eng Sprooch sech jo och ëmmer weider entwéckelt, a mir musse wëssen, wéi ee 50 Joer méi spéit Saache schreift wéi "Rondpoints-Schëld", "Saumon-fumés-Schnittercher" oder "One-man-showen". Dës kombinatoresch Flexibilitéit um Niveau vun den zesummegesate Wierder huet de [[Jérôme Lulling]] a sengem Mémoire de D.E.A. (1997) iwwer déi [[Lexikon|lexikalesch]] Kreativitéit vum Lëtzebuergesche beschriwwen, duerno nach eng Kéier méi am Detail a senger Dokterthees (2002). A sengem Artikel "Quelques réflexions sur les modifications orthographiques proposées par le Conseil permanent de la langue luxembourgeoise (CPLL) dans leur document de discussion de mars 1999" (03/1999) huet hien den CPLL op d'Resultater vu senge Recherchen opmierksam gemaach an och op d'Aarbechte vum [[Anja Namur]] an dem [[Alain Carion]], an deene si ë.&nbsp;a. déi orthographesch Integratioun vu franséische Wierder am Lëtzebuergeschen analyséiert hunn.

Kuerz no der Reform gouf tëscht 2000 an 2002 en éischte Spellchecker fir d'Lëtzebuergescht ënner dem Numm ''Cortina'' entwéckelt. Dee Projet gouf deemools allgemeng begréisst, awer och vereenzelt kritiséiert, well keng dialektal Varianten am Theesaurus virkomm sinn. De Projet Cortina gouf 2002 agestallt. Véier Joer drop, 2006, gouf e [[Spellchecker]] ënner fräier Lizenz entwéckelt, dee mat de gängegen Open-Source-Programmer funktionéiert ([[OpenOffice]], [[Mozilla Thunderbird]], asw.). Dësen Utilitär ënner dem Numm www.spellchecker.lu gëtt reegelméisseg weiderentwéckelt.

== Ausbléck a Conclusioun ==

Wéi laang schwätze mer nach eis Sprooch? Wat bleift an 20, 50 Joer nach vun hir iwwereg? Mir baséiren op enger muselfränkescher, also [[Germanesch Sproochen|germanescher Sprooch]] mat prezisem frankophonen Aschlag. Dat Franséischt huet am Laf vun der Zäit, besonnesch bei den Intellektuellen, ëmmer méi e groussen Deel vun der Sprooch beluecht, dir braucht nëmmen d'''Chamberblietchen'' ze liesen. Parallel sinn, besonnesch nom [[Zweete Weltkrich]], Dausende vu Wierder aus eisem Wuertschaz verschwonnen. Frot mol e jonke Lëtzebuerger vun haut, wat e Klauschter, en Digel, e Wissbam, en Teimer oder e Fléiel ass. Awer net alles ass mam Ausstierwe vun der [[Agrarwirtschaft]] z'erklären.

Den Defizit an der Mammesprooch vun de jonke Leit, läit wuel zum Deel drun, datt d'Technik – denke mer nëmmen un d'Elektronik – eng Abberzuel vun englesche Begrëffer an d'Sprooch aschleist; datt besonnesch déi kleng a Primärschoulskanner ënner enger Dauerberiselung vun der däitscher Televisioun, vum ''Fernsee'', stinn an datt hir beruffsaktiv Elteren, selwer e groussen Deel virun der Televisioun sëtzen a vill manner mat de Kanner schwätze wéi fréier; dovun ofgesinn, datt och scho bei den Eltere vun haut e grousse [[Sproochdefizit]] festzestellen ass. Wouhier sollen d'Kanner dann hire Wuertschaz kréien? Vun der Gaass, an der Schoul?
Dat bréngt eis zur [[Demographie|demographescher]] Situatioun. Nach ass d'Lëtzebuerger Sprooch keng [[Minoritéitesprooch]], mä vergiesse mer net, datt just nach 60 % vun de Leit, déi hei wunnen, Lëtzebuergesch schwätzen. A wa mer déi Leit huelen, déi am Beruffsliewe stinn, da komme mer nach op 38 Prozent aktiv Lëtzebuerger an also 62 Prozent, déi kee Lëtzebuergesch schwätzen. Donieft wësse mer, datt an den auslännesche Famillje méi Kanner gebuer ginn, wéi an de lëtzebuergeschen.

Klassesch war et bis lo, fir ze soen, de [[Portugal|Portugisen]] hir Kanner léieren d'Lëtzebuergescht op der Gaass, am Schoulhaff. Dat stëmmt bis elo, wann och net iwwerall. Et gëtt Schoulhäff, do héiert ee kee Lëtzebuergescht méi, héchstens nach e schlecht Franséischt. Op där anerer Saït begéint der jonk Portugisen aus der zweeter an drëtter Generatioun, déi net nëmmen en akzentloost Lëtzebuergescht, mä souguer en authentesche Veianer oder Iechternacher Ënnerdialekt schwätzen. De Lëtzebuerger Wuertschaz awer hëlt of, dorun ass keen Zweiwel, an d'Fro, wéi laang d'Strooss oder de Schoulhaff d'Sprooch weidervermëttele kann, hänkt dovun of, wéini d'Prozenter sou kippen, datt mer als Lëtzebuerger oder Lëtzebuergesch-Sproocheger net méi zu genuch sinn, fir d'Sprooch nach weiderzedroen.

=== Den Integratiounsfacteur Sprooch ===

Wann eise Premier seet, eis Sprooch wier den Integratiounsfacteur Nummer eent fir eis auslännesch Gäscht, da kënnt dat stëmmen, seng Ausso ass vläicht visionär gewiescht: Mat den neien EU-Länner aus dem Osten ass et nämlech eriwwer mat der Passe-partouts-Sprooch "Franséisch", an och d'[[Englesch]]t gëtt weeder bei deenen neie Friemen, nach bei de Lëtzebuerger e gemeinsamen Nenner hier.

Dat bedéngt awer, datt dem Lëtzebuergesche méi konsequent Opmierksamkeet geschenkt gëtt, wéi nëmmen an e puer Walsloganen. Wa mer zu sou vill Natiounen an dësem klenge Land d'Lëtzebuergescht als Ingetratiounsfacteur wëllen hunn, da muss seng Bedeitung am [[Précoce]], am [[Préscolaire]], am [[Primaire]] an am [[Postprimaire]] grëndlech iwwerduecht ginn; da brauche mer nei Strukturen an nei Qualifikatiounen an de Sproochcourse fir Erwuessener, da brauche mer sou séier wéi méiglech nei Dictionnairen, da muss déi nei [[Lëtzebuerger Universitéit]] sech bewosst ginn, datt si Proffe fir Lëtzebuerger Sprooch a Literatur fir de [[Secondaire]] auszebilden huet, da gehéiert och der lëtzebuergescher Literatur eng besser Plaz am Enseignement, well wat wier eng Sprooch, eng Natioun ouni hir Literatur, déi d'Sprooch festhält a s'op engem kulturellen Niveau weidervermëttelt?

Een éischte Schrack a Richtung vum Opwerte vun der Lëtzebuerger Sprooch ass vun der Lëtzebuerger Universitéit gemaach ginn, wéi si 2007 fir d'Wantersemester 2007-2008 eng Formation continue fir Lëtzebuergesch Formateuren am Beräich vun der Erwuessenebildung agefouert huet.
 
''Lëtzebuergesch quo vadis?'' heescht eng rezent Publikatioun. ''Lëtzebuergesch, wuer gees de hin?'' D'Äntwert hänkt dovun of, ob mir d'Sprooch eescht huelen oder net; ob mir selwer, als Lëtzebuerger an [[Europa (Kontinent)|Europa]], iwwerliewe wëllen.

== Literatur ==
* [[Joseph Hess]], ''Die Sprache der Luxemburger''; Lëtzebuerg (Brück), 1946.
* [[Robert Bruch]], ''Grundlegung einer Geschichte des Luxemburgischen''; Lëtzebuerg (Linden), 1953.
* [[Robert Bruch]], ''Das Luxemburgische im westfränkischen Kreis''; Lëtzebuerg (Linden), 1954.
* [[Fernand Hoffmann]], ''Sprachen in Luxemburg - Sprachwissenschaftliche und literarhistorische Beschreibung einer Triglossie-Situation''; Lëtzebuerg [Institut grand-ducal, Section de Linguistique, de Folklore et de Toponymie (= Beiträge zur luxemburgischen Sprach- und Volkskunde, Nr. XII)], 1979; 174 Säiten.
* [[Germaine Goetzinger]], [[Gast Mannes]] & [[Roger Müller]], ''Lëtzebuergesch - "eng Ried, déi vun allen am meeschten ëm ons kléngt." (A. Meyer) - Eine Sprache geht ihren Weg: Von "onst Däitsch" zu "eis Sprooch".'' (= Austellungskatalog); Lëtzebuerg (Centre national de Littérature), 2000; 128 Säiten.
* [[François Schanen]], ''Parlons luxembourgeois - Langue et culture linguistique d'un petit pays au coeur de l'Europe''; Paräis (L'Harmattan), 2004; 376 Säiten.
* [[Nikolaus Welter]], ''Das Luxemburgische und sein Schrifttum''; Lëtzebuerg (Gustave Soupert), 1915 (= 2. revidéiert Oplo); 139 Säiten. - Dozou: Antoinette Welter, ''Une anthologie qui fit date - Parution du manuel de Nikolaus Welter il y a cent ans'', in: ''Die Warte - Perspectives'', kulturell Bäilo vum ''Luxemburger Wort'', 13. & 20. November 2020.

== Kuckt och ==
* [[Lëtzebuergesch]]
* [[Geschicht vun der Lëtzebuerger Schreifweis]]
* [[Lëtzebuergesch Dictionnairen]]
* [[Laboratoire de linguistique et de littératures luxembourgeoises]] (Uni Lëtzebuerg)
* [[Kommissär fir d'Lëtzebuerger Sprooch]]

== Um Spaweck ==
* [https://kulturgeschicht.lu/taxonomy/term/16#1 Wéi Lëtzebuerg dräisproocheg ginn ass - en Iwwerbléck iwwer d'Sproochgeschicht bis 1984]

{{WikipediaLU}}
{{Referenzen}}

[[Kategorie:Lëtzebuergesch Sprooch]]