Quelltext vun der Säit Minoesch Kultur weisen

[[Fichier:Knossos frise2.JPG|thumb|350px|Minoesche Fresko zu [[Knossos]].]]
Nom [[Griichesch Mythologie|mythesche]] Kinnek [[Minos]] gëtt déi [[Antiquitéit|antik]] Kultur vu [[Kreta]] an der [[Bronzezäit]] '''Minoesch Kultur''' genannt. Am Ënnerscheed dozou gëtt déi zäitgläich Kultur um [[Griicheland|griichesche]] Festland [[Helladesch Kultur]] genannt. D'Minoesch Kultur war déi fréisten [[Héichkultur]] vun [[Europa (Kontinent)|Europa]].

De Begrëff "minoesch" gouf schonn [[1883]] vum [[Arthur Milchhöfer]] benotzt<ref>„''Ich glaube nun in der That, dass wir in den Grundlagen, auf denen die minoische Herrschaft erwuchs, diejenigen Elemente und Beziehungen wiederfinden, aus denen sich uns auf anderm Wege auch die Gesamterscheinung der ältesten Kunst und Cultur in Griechenland und namentlich auf Mykenae ergab''.“ (Arthur Milchhöfer, ''Die Anfänge der Kunst in Griechenland'', Brockhaus, Leipzig, 1883, S. 128).</ref> an duerch de [[Arthur Evans|Sir Arthur Evans]], deen zanter [[1899]] op [[Kreta]] Ausgruewungen duerchgefouert huet, bekannt. Op "Minos" en Numm oder wéi [[Pharao]] en Titel war, bleift allerdéngs op.

== Geschicht ==

Déi eelst Spueren, datt op [[Kreta]] Leit gewunnt hunn, stamen aus dem [[Neolithikum]], deen op [[Kreta]] wuel ëm [[7000 v. Chr.|7000]] bis [[6000 v. Chr.]] ugefaangen huet. D'Erfuerschung vu [[Kreta]] stécht allerdéngs nach an de Kannerschong, soudatt keng fundéiert Aussoe méiglech sinn. Ëm [[3000 v. Chr.]] huet déi kretesch [[Bronzezäit]] ugefaangen. Op verschiddene Plazen huet sech eng dominant Uewerschicht gebilt, déi fir Héichkulturen typesch war. Ongeféier ee Joerdausend drop sinn déi sougenannt Palaisen entstanen, wéi si zu [[Knossos]], [[Malia]], [[Phaistos]], [[Galatas]] a [[Kato Zakros]] ausgegruewe goufen. Ëm [[1700 v. Chr.]] koum et, warscheinlech duerch en [[Äerdbiewen]], zu der Zerstéierung vun dëse Palaisen, déi duerno nëmmen zum Deel nees opgebaut goufen. No weideren Äerdbiewen ëm 100 Joer méi spéit goufen déi nei Palaisen nach méi formidabel nees opgebaut. An der spéitminoescher Phas ''SM I B''<ref>Klassifikatioun nom [[Nikolaos Platon]] an [[Arthur Evans]].</ref> ass den Afloss vun de [[Mykene|mykenesche Griiche]] festzestellen. Warscheinlech ëm [[1430 v. Chr.]] koum et zu enger Eruewerung vu [[Kreta]] duerch d'Mykener an der endgülteger Zerstéierung vun de Palaisen. Nëmmen de Palais vu [[Knossos]] gouf nees nei opgebaut. Do kann een elo eng [[Helladesch Kultur|helladesch]] Herrscherschicht feststellen. Entweeder ëm [[1370 v. Chr.]] oder och eréischt ëm [[1200 v. Chr.]] gouf och de jéngste Palais vu Knossos néiergebrannt.

{{Méi Info 1|Geschicht vu Kreta}}
=== Chronologie vun der minoescher Kultur ===

D'[[Chronologie]] vun der minoescher Zäit werft bis haut vill Problemer op. Eng Ënnerdeelung vun de minoeschen Epochen hunn de [[Arthur Evans|Sir Arthur Evans]]<ref>De [[Arthur Evans|Sir Arthur Evans]] ([[1851]]-[[1941]]) huet de Palais vu [[Knossos]] ausgegruewen.</ref> an den [[Nikolaos Platon]]<ref>Den [[Nikolaos Platon]] ([[1909]]-[[1992]]) huet de Palais vu [[Kato Zakros]] entdeckt.</ref> opgestallt. Den Evans huet d'minoesch Geschicht no de [[Keramik]]stiler a "Fréiminoesch", "Mëttelminoesch" a "Spéitminoesch" agedeelt. Dës Phas goufen a méi fein Abschnitter (I, II an III) ënnerdeelt.

D'Klassifizéierung nom Platon geet no de Bauphase vun de minoesche Palaisen. Hien huet tëscht enger "Virpalaiszäit", enger "Alpalaiszäit", enger "Neipalaiszäit" an enger "Nopalaiszäit"<ref>Zäit no der entgülteger Zerstéierung vum Palais vu [[Knossos]].</ref> ënnerscheet.
 
Déi absolut Datéierung vun den Epochen ass net geséchert, a gëtt och haut nach weider diskutéiert. Wichtegst Unhaltspunkte fir déi zäitlech Anuerdnung si kretesch Importer an [[Egypten]] an ëmgekéiert, souwéi den Zäitpunkt vun der [[Minoesch Eruptioun|minoescher Eruptioun]] vun der Vulkaninsel [[Thera]]. Mä och déi [[Egyptesch Chronologie]] ass vum jeeweils aktuelle Stand vun der Fuerschung ofhängeg. Sollt sech bestätegen, datt de Vulkanausbroch op Thera tatsächlech ëm [[1630 v. Chr.]] war, wéi nei wëssenschaftlech Analysen noleeën, an net wéi bis elo ugeholl ëm [[1530 v. Chr.|1530]]/[[1500 v. Chr.|1500]], verschibe sech verschidden Zäitstufe vum Mëttel- a Spéitminoikum. Besonnesch den Ufank vun de Stufen ''SM IA'' an ''SM IB'' an d'Enn vun ''MM III'' missten op d'mannst ee Joerhonnert éischter ugesat ginn. D'Synchronisatioun mat der Egyptescher Chronologie kënnt no der Usiicht vu ville Fuerscher mat den traditionellen Daten allerdéngs besser hin, d'Diskussioun ass also nach net ofgeschloss<ref>Vgl. J. Lesley Fitton, ''Die Minoer'', S. 27-32.</ref>.

[[Fichier:Throne Hall Knossos.jpg|thumb|400px|right|Trounsall am Palais zu [[Knossos]].]]
{| {{prettytable}}
|+style="caption-side:bottom" | ''Periodiséierungen no Evans a Platon''
|-
! Evans
! Platon
! traditionell Chronologie
! laang Chronologie
|-
| style="background:#EEEEEE;" | Fréiminoesch
| rowspan="6" valign="middle" | Virpalaiszäit
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
|-
| FM I
| 3100–2700 v. Chr.
|-
| FM II
| 2700–2200 v. Chr.
|-
| FM III
| 2200–2000 v. Chr.
|-
| style="background:#EEEEEE;" | Mëttelminoesch&nbsp;
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
|-
| MM I A
| 2000–1900 v. Chr.
|-
| MM I B
| rowspan="2" | Alpalaiszäit
| 1900–1800 v. Chr.
|-
| MM II
| 1800–1700 v. Chr.
|-
| MM III A
| rowspan="5" | Neipalaiszäit
| 1700–1600 v. Chr.
| 
|-
| MM III B
| 1600–1550 v. Chr.
| 1850–1740 v. Chr.
|-
| style="background:#EEEEEE;" | Spéitminoesch
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
|-
| SM I A
| 1550–1520 v. Chr.
| 1740–1660 v. Chr.
|-
| SM I B
| 1520–1430 v. Chr.&nbsp;
| 1660–1612 v. Chr.
|-
| SM II
| rowspan="5" | Nopalaiszäit&nbsp;
| 1430–1400 v. Chr.
| 1612–1570 v. Chr.
|-
| SM III A
| 1400–1330 v. Chr.
| 1570–1460 v. Chr.
|-
| SM III B
| 1330–1200 v. Chr.
| 1460–1410 v. Chr.
|-
| SM III C
| 1200–1100 v. Chr.
| zanter 1410 v. Chr. 
|-
| style="background:#EEEEEE;" | Subminoesch
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
| style="background:#EEEEEE;" | &nbsp;
|}

[[Fichier:Phaestos entrée palais.jpg|thumb|450px|right|Agank vum Palais zu [[Phaistos]].]]
Mat der laanger Chronologie verschiibt sech d'Synchroniséierung mat [[Egypten]] wesentlech:

{| {{prettytable}}
|- style="background:#efe4c4"
! [[Kreta]]
! [[Zypern]]
! [[Griicheland|Festland]]
! [[Egypten]]
|-
| MM IB, Fréi Palaiszäit || MC IB ||&nbsp;|| 12. Dynastie
|-
| MM II, Fréi Palaiszäit || MC II ||&nbsp;|| 13. Dynastie
|-
| MM III, Spéit Palaiszäit || MCIII || MH (Schachtgriewer) || [[Zweet Tëschenzäit (Egypten)|Zweet Tëschenzäit]], zanter 1680
|-
| SM IA, Spéit Palaiszäit || LCIA || SH IA || Zweet Tëschenzäit
|-
| SM IB I || LC IB || [[Spéithelladikum|SH]] IB || [[Neit Räich (Egypten)|18. Dynastie]] (zanter 1550)
|-
| SM IB I || LC IB || SH IB || 18. Dynastie
|-
| SM IC I || LC IC || SH IC || 18. Dynastie 
|}

==== Virpalaiszäit ====

D'Virpalaiszäit (zirka [[3100 v. Chr.|3100]]–[[2000 v. Chr.]]) war duerch eng Erhéijung vun der Uertschaftsdicht markéiert. D'Uertschafte ware meeschtens kleng Dierfer, an deene fënnef bis aacht Familljen<ref>25-50 Persounen.</ref> an Haiser, déi unenee gebaut waren, gewunnt hunn. Dës Zort vun der Bebauung war anscheinend fir d'Verdeedegung gutt, sou hunn d'Haiser vu [[Phornou Korphi]] eng zoue Fassad duergestallt. An der [[Keramik]]produktioun sinn nei Formen opgedaucht, an et gouf mat der Veraarbechtung vu [[Metall]] ugefaangen. Am Süde vun der Insel goufen haaptsächlech [[Dromos|Kuppelgriewer]] fonnt. Géigestänn an de Griewer weisen op eng Erausbildung vun enger gesellschaftlecher Elite hin. Handelskontakter hat [[Kreta]] virun allem mat de [[Kykladen]]inselen, awer och mat [[Egypten]] an dem [[Orient|Viischten Orient]]. Wärend der Phas ''FM III'' ass e staarke Bevëlkerungsréckgank ze verzeechnen. Vill Uertschafte goufen opginn, d'Ursaachen heifir sinn onkloer, an och d'[[Archeologie]] kann net weiderhëllefen. An der follgender Epoch ''MM I'' koum et nees zu engem Opschwong a [[Ekonomie|wirtschaftlecher]] a [[kultur]]eller Hisiicht.

==== Alpalaiszäit ====
An der Alpalaiszäit (zirka [[2000 v. Chr.|2000]]–[[1700 v. Chr.]]) si Palaisen als zentral Verwaltungseenheeten entstanen. An der premonetärer [[Ekonomie|Wirtschaft]] vu [[Kreta]] goufen do och Wuere vun all Zort verkaaft a gelagert. D'Palaisen haten och eng [[kult]]esch Funktioun a waren de Sëtz vun der [[Relioun|reliéiser]] a [[Politik|politescher]] Elite. Am Land si fir d'éischt Kéier Stied mat remarkabelen [[Drénkwaasser]]- an [[Ofwaasser]]systemer entstanen.

Am [[17. Joerhonnert v. Chr.|17. Jh. v. Chr]] goufen d'Palaisen duerch en [[Äerdbiewen]] zerstéiert, awer séier nees opgebaut.

==== Neipalaiszäit ====

Den Iwwergang zu der Neipalaiszäit ([[1700 v. Chr.|1700]]–[[1400 v. Chr.]]) war relativ harmonesch. De Palais vu [[Knossos]] gouf nei opgebaut a vergréissert, de Palais vu [[Phaistos]] verklengert. Dës Period ass duerch hir héichentwéckelt [[Architektur]] markéiert. 
[[Fichier:Palazzo Minosse7.jpg|thumb|left|450px|De Palais zu [[Knossos]].]]
Ëm [[1430 v. Chr.]] sinn iwwerall op [[Kreta]] Spuere vu Bränn an Zerstéierungen nozeweisen. Dës si wuel op d'Eruewerung vu Kreta duerch d'[[mykene]]sch [[Griicheland|Festland]]-Griichen zeréckzeféieren. D'Palaiszentre goufen zerstéiert. Nëmme [[Knossos]] hat nach bis ongeféier [[1375 v. Chr.]] Bestand, warscheinlech als Sëtz vun engem mykeneschen Herrscher. De Palais soll no der Usiicht vu verschiddene Geléierten ëm dës Zäit zerstéiert gi sinn. Aner Fuerscher sinn allerdéngs der Meenung, d'Datéierung vun de Schrëfttafele vu Knossos wier falsch, a géif op Feeler bei den éischten Ausgruewunge vum [[Arthur Evans|Evans]] zeréckgoen: dësen hätt Geschier aus engem eelere Gebai an de selwechte Kontext wéi d'Schrëfttafele gesat. Dës [[Linear-B]]-Tafelen - an domat d'Zerstéierung vum Palais vu Knossos - wieren domat éischter ëm [[1200 v. Chr.|1200]] ze datéieren. D'Unhänger vun dëser Theorie ginn dovun aus, datt Kreta ëm [[1400 v. Chr.|1400]] ënner [[mykene]]sch Kontroll geroden ass, mä datt awer op d'mannst Knossos ënner den neien Hären nach knapps 200 Joer Bestand hat.

==== Nopalaiszäit ====

An der Nopalaiszäit ([[1400 v. Chr.|1450/1400]]–[[1100 v. Chr.|1100/1050 v. Chr.]]) huet d'minoesch Konscht weider bestanen. Wärend virdrun d'minoesch Kultur staark d'[[Mykenesch Kultur]] beaflosst hat, a warscheinlech de [[Peloponnes]] eruewert hat, sinn elo minoesch a mykenesch Kultur matenee verschmëlzt. Allerdéngs sinn op [[Kreta]] typesch minoesch Elementer bis zum Enn vun der Period erhale bliwwen<ref>Zum Deel och mat Nowierkungen an d'[[Archaik|Archaiesch Zäit]].</ref>. [[Politik|Politesch]] gesi war Kreta en Deel vun der mykenescher Welt a gouf vu Griiche beherrscht. Mykenesch Herrscher hunn zu [[Knossos]] an eventuell och zu [[Kydonia]] regéiert. Déi aner fréier Palaise sinn eidel bliwwen. An der Zäit ëm ongeféier [[1200 v. Chr.]] gouf et um Festland vill Zerstéierungen, vun deenen och Kreta net verschount bliwwen ass. Dat minoesch-mykenescht huet sech nach bis ongeféier [[1050 v. Chr.|1050]] gehalen. D'Geschicht vu Kreta an den [[Däischter Zäitalteren|"Däischteren Zäitalteren"]] tëscht [[1100 v. Chr.|1100]] a [[750 v. Chr.]] ass bis haut zum gréissten Deel onkloer.

=== Theorien iwwer den Ënnergang ===

[[Fichier:Map Minoan Crete-en.svg|thumb|450px|Kaart vum minoesche Kreta.]]
Den Ënnergang vun de Minoer bleift bis haut voller Rätselen, déi natierlech Plaz fir Spekulatioune loossen. Den [[James Baikie]] huet [[1910]] e Buch erausbruecht, wat sech fir d'éischt Kéier mam Ausbroch vun der Vulkaninsel [[Santorini|Thera]] beschäftegt huet, an dëse fir d'Enn vun de Minoer verantwortlech gemaach huet. De [[Griicheland|griicheschen]] [[Archeologie|Archeolog]] [[Spyridon Marinatos]] huet dës Iddi [[1939]] opgegraff, a seng Theorie verëffentlecht, wouno den Ausbroch ëm d'Joer [[1500 v. Chr.]] all minoesch Küstestied zerstéiert soll hunn.

Dës Theorie, déi wäitverbreet ass, gëllt haut an aller Reegel als widderluecht. D'[[Minoesch Eruptioun|Thera-Eruptioun]] kann den Ënnergang vun de Minoer net direkt erbäigefouert hunn, well d'minoesch Kultur och nach bal 100 Joer nom Ausbroch weider existéiert huet. D'Katastropheszenarien, déi vu risegen [[Tsunami]]en op der Nordküst vu Kreta schwätzen<ref>John Antonopoulos, "The great Minoan eruption of Thera volcano and the ensuing tsunami in the Greek Archipelago", in: ''Natural Hazards'' 5, 1992, S. 153-168.</ref>, däerfen no der Erkenntnes, datt den Ausbroch nëmmen hallef sou grouss war, wéi de Marinatos ugeholl huet<ref>Floyd W. McCoy & Grant Heiken, "The Late-Bronze Age explosive eruption of Thera (Santorini), Greece – Regional and local effects", in: ''Volcanic Hazards and Disasters in Human Antiquity'', 2000, S. 43–70.</ref> als iwwerdriwwe gëllen. Nach ëmmer diskutéiert gëtt allerdéngs d'Méiglechkeet, datt d'Thera-Eruptioun d'Minoesch Kultur indirekt a laangfristeg geschiedegt huet<ref>Jan Driessen & Colin F. MacDonald, ''The troubled island. Minoan Crete before and after the Santorini Eruption'', 1997.</ref>.

Weider stinn awer aner schwéier Äerdbiewen, d'Ewechfale vun Ofsazmäert fir kretesch Produiten oder Onrouen als Ursaache fir den Niddergang vun de Minoer zur Diskussioun. Sécher ass nëmmen, datt schliisslech [[Achaier|achäesch]] Herrscher de Palais zu [[Knossos]] iwwerholl hunn. Dobäi kënnt nëmmen eng militäresch Eruewerung a Betruecht. D'Fro no dem Ënnergang vun der minoescher Kultur, déi eng net-indoeuropäesch Kultur war, hat um Ufank vun de Fuerschungen dowéinst groussen Interessi, well d'Minoer ouni Verbindung zu der méi spéider Kultur vu Griicheland verschwonne waren, wéi et geschéngt huet. D'Entzifferung vun der [[Linearschrëft B]] huet awer bewisen, datt et op Kreta an der Nopalaiszäit eng Herrscherschicht gouf déi [[griichesch]] geschwat huet a geneesou gouf et eng netgriichesch, an domat net indoeuropäesch, Herrscherschicht an der [[Linearschrëft A|Linear A Phas]]. D'''Kontinuitéit'' an der Kultur vu Kreta iwwer den Ëmbroch ewech an de Bäitrag vun de Minoer zum Entstoe vum Griichentum ginn zanterhier ëmmer méi däitlech. Well sech och [[Griichesch Mythologie|mythologesch]] Hiweiser op d'Gebuert vum [[Zeus]] op Kreta fannen, sinn dës mam Entstoe vun den Onrouen, déi dës Relioun iwwerliwwert huet, vläicht och en Deel vun der geschichtlecher Wourecht.

== Bevëlkerung a Gesellschaft ==

D'Besiidlungsgeschicht vu Kreta a minoescher Zäit entsprécht um Land zirka der haiteger. D'Stied waren allerdéngs däitlech méi kleng wéi déi modern Stied. Fir [[Knossos]] variéieren d'Schätzungen tëscht 10.000 an 20.000 Awunner. Kreta war domat fir déi deemoleg Verhältnesser zimmlech staark bewunnt.

Dem [[Homer]] seng Beschreiwung vu Kreta als Land mat 90 Stied an enger Mëschung aus Faarwen a Sprooche gëtt vill zitéiert: 
[[Fichier:Lady Cretan costume 1400 BC Staatliche Antikensammlungen.jpg|thumb|left|250px|Eng Fra a kretesche Kleeder ([[Sparta]], ëm [[1400 v. Chr.]]).]]
:::''„Kreta ist ein Land im dunkelwogenden Meer''
:::''Fruchtbar und anmutsvoll und rings umflossen. Es wohnen''
:::''Unzählige Menschen, und ihre Städte sind neunzig:''
:::''Völker von mancherlei Stamm und mancherlei Sprachen. Es wohnen''
:::''Dort Achaier, Kydonen und eingeborene Kreter,''
:::''Dorier, welche sich dreifach verteilet, und edle Pelasger.''
:::''Ihrer Könige Stadt ist Knossos, wo Minos geherrscht hat [...]“''<ref>''[[Odyssee]]'', 19.&nbsp;Gesang, 173-179, Iwwersetzung nom [[Johann Heinrich Voss]].</ref>

Dës Verse bezéie sech zwar op eng méi spéit Epoch, mä och a minoescher Zäit kéinte schonn [[Ethnie|ethnesch Gruppen]] am Kader vun den Handelsbezéiungen op d'Insel komm sinn.

Ouni Zweiwel huet sech déi minoesch Gesellschaft um Wee zu hirer Héichkulturphas sozial differenzéiert. Ënnerschiddlech Votivgeschenker an de Griewer loossen op ënnerschiddlech sozial Stellungen zu Liefzäite schléissen. Geneesou ass eng staark Spezialiséierung festzestellen: et gouf Fëscher, Rudderer, Kapitänen, Zaldoten, Schreiwer, Moler, Bauaarbechter, Architekten, Museker asw. Ongekläert bleift awer, wouran déi sozial Stellung begrënnt war, op s'ierflech war, an op schonn tëscht Sklaven a Fräien en Ënnerscheed gemaach gouf.

Déi prominent Duerstellung vu Fraen, warscheinlech [[Paschtouer|Paschtéiesch]], an der minoescher Konscht - typescherweis mat plakeger Broscht - huet zu Spekulatiounen iwwer e [[Matriarchat]] gefouert. Ouni Zweiwel hate Fraen - zum Beispill als Paschtéiesch - gesellschaftlech wichteg Funktiounen. Awer och wann d'griichesch Iwwerliwwerung fir eng aflossräich Positioun vun de minoesche Frae schwätzt, bleift d'Fro no der Stellung vun de minoesche Fraen, a vun de Verhältnesser tëscht de Geschlechter ouni Äntwert, well d'Quelle feelen.

== Konscht a Kultur ==

Haaptwierker an der minoescher Konscht waren nieft der [[Architektur]] virun allem déi sëlleg Wand- a Vasemolereien. Besonnesch ernimme muss een och d'[[Glyptik]]. D'[[Plastik]] huet eng méi kleng Roll gespillt.

Grondformen an der minoescher Konscht ware logesch [[Geometrie|geometresch]] Zeechnungen, déi mat Spiralen a Planzemotiver verbonne goufen. Hei sinn och Welleranken a Palmetten opgetrueden.

[[Fichier:Knossos Bull-Leaping Fresco.jpg|thumb|450px|Fresko vun engem Stéier zu [[Knossos]].]]
Schonn zanter [[2500 v. Chr.]] goufe Vase mat einfache geometresche Mustere bemoolt. Mam Ufank vun der [[Bronzezäit|Mëttlerer Bronzezäit]] ëm [[2000 v. Chr.]] an domat dem Ufank vun der minoescher Héichkultur am méi enke Sënn, hat d'Vasemolerei hir éischt Bléi. D'Vase waren dacks ganz fein an op däischterem Hannergrond mat ville florale Motiver bemoolt<ref>Vgl. [[Kamares-Stil]].</ref>. Zanter ongeféier [[1650 v. Chr.|1650]] huet de [[Mieresstil]] ugefaangen. Besonnesch Biller vu Mierbewunner ware beléift. D'Faarwegkeet vun der Bemolung gouf e bëssen ageschränkt. Zanter [[1450 v. Chr.]] ass e gewëssen Niddergang festzestellen. D'Vase goufe méi graff an d'Biller vun de Planze goufen ëmmer méi stiliséiert.

Schonn zanter [[2500 v. Chr.]] goufe wichteg Raim [[stuck]]éiert a rout bemoolt. Zanter der Phas ''MM I'' (zirka [[2000 v. Chr.]]) gëtt et Beleeger fir einfach geomeetresch Musteren zu [[Malia]] an zu [[Phaistos]].
Virun allem am Palais vu [[Knossos]], mä och op anere Plazen, goufe [[Wandmolerei]]e fonnt. Déi eelst Beispiller ginn ëm [[1700 v. Chr.|1700]] bis [[1600 v. Chr.]] ugesat. D'Wandmolerei weist vun Ufank un eng Virléift fir Naturzeenen, Blummen a stiliséiert Landschaften. Besonnesch gutt gelonge sinn de Minoer d'Duerstellunge vun de Beweegungen, déi d'minoesch Konscht däitlech vun der [[Egypten|egyptescher]] a [[Mesopotamien|mesopotamescher]] ënnerscheet. D'Molereie falen och duerch hir vill Faarwen op. Et goufe méi oder wéineger liewensgrouss Duerstellunge gemoolt, awer och Biller, déi als Miniaturfreske bezeechent ginn.

Besonnesch waren och déi flaach Relieffer aus Stuck, déi virun allem zu Knossos fonnt goufen. Heirop goufe Figuren duergestallt, awer och endlos Musteren. Dës Stuckrelieffe waren an der Reegel och bemoolt.
[[Fichier:Linear A tablets filt.jpg|thumb|left|400px|[[Linearschrëft A|Linear A]]-Tafelen aus [[Akrotiri (Santorini)|Arkotiri]] op [[Santorini]].]]
D'minoesch [[Plastik]] war meeschtens relativ kleng. [[Terrakotta|Terrakotte]] waren éischter usprochslos. Kleng Bronzefiguren, déi net méi grouss wéi 25&nbsp;cm sinn, sinn dogéint immens no un der Natur. Si stelle meeschtens Leit duer, déi bieden, an dofir d'Äerm an der Luucht hunn. Geneesou realistesch sinn d'Déierefiguren, besonnesch vu Stéieren a Geessen.

D'kretesch Palaise waren onbefestegt, a fir de Kult ëm grouss Häff gruppéiert.

Déi kretesch Relioun war duerch hir Duerstellung op Vasen a Mauere grondverschidde vun den [[Neolithikum|neolithesche]] Reliounen: si huet d'Gëtter net als gräifbaart Idol veréiert, mä als Naturmuechten, deenen hir Gestalt nëmmen a Visiounen ze gesi war, an deenen hiert Geheimnis an urale [[Seechen|Legende]] vun der Gebuert, der Léift an de Kämpf vun de Gëtter ugedeit ginn ass.

=== Sprooch a Schrëft ===

Eelsten Zeie fir de Gebrauch vun der Schrëft ass e Sigel aus der Phas ''MM I'' deen zu [[Archanes]] fonnt ginn ass. D'Zeeche goufen no der Plaz wou si fonnt goufen ''Archanesschrëft'' genannt. Spéider Entwécklungsstufe vun der Schrëft sinn d'[[Kretesch Hieroglyphen|Hieroglyphen]] déi virun allem am Norde benotzt goufen, souwéi d'[[Linearschrëft A]], déi parallel dozou existéiert huet, wat duerch Sigelen an Tountafelfragmenter iwwerliwwert ass. Eenzegaarteg a rätselhaft ass den [[Diskos vu Phaistos]], dee mat agestempelte Schrëftzeechen dekoréiert ass. D'Benotzung vu Stempelen als Schrëftzeeche stellt fir d'Zäit virun 3700 Joer eng extreem Innovatioun duer.
[[Fichier:Diskos.von.Phaistos Seite.A 11-Aug-2004 asb PICT3371.JPG|thumb|350px|Den [[Diskos vu Phaistos]].]]

Aus der minoescher [[Linearschrëft A]] huet sech déi méi spéit vun de [[Mykene]]r benotzt [[Linearschrëft B]] ofgeleet. D'Textzeien, déi hieroglyphesch a méi spéit a Linearschrëft A festgehale goufen, weisen op eng minoesch Sprooch hin, déi zwar duerch Vergläicher mat der Linearschrëft B zum Deel ze liesen ass, awer nach net komplett entschlësselt konnt ginn. D'Sprooch konnt och nach kenger bekannte [[Sprooch]]efamill zougeuerdent ginn. Am Oste vu Kreta huet d'Sprooch offensichtlech bis an d'historesch Zäit iwwerlieft. Hei goufen Inscriptiounen a [[Griichescht Alphabet|griichescher Schrëft]] fonnt, d'Sprooch vun dësen Inscriptioune gëtt [[Eteokretesch]] genannt.

== Relioun a Mythologie ==

Zentre vun der kretescher [[Relioun]] ware Biergspëtzten an Hielenhellegtemer. Och Palaisen hate kultesch Funktiounen.

Duerstellungen, virun allem op Sigelen a Réng, loossen op eng [[Polytheismus|polytheistesch Relioun]] schléissen, déi fir Akerbaugesellschaften typesch war. Méiglecherweis war d'kretesch Relioun méi geschlechtsspezifesch wéi déi méi spéit [[griichesch Relioun]]. Frae goufe meeschtens mat weibleche Gottheeten duergestallt, Männer mat männlechen.

An den Hellegtemer goufe Votivgeschenker aus Toun, [[Bronze]] a [[Sëlwer]] entdeckt, déi Miniaturbiller vun Déieren, [[Fabelwiesen]] a mënschlechen Extremitéiten duerstellen. Biller vun engem [[Stéier]] kënnen als symbolescht Affer vum duergestallten Déier, e Fouss als Gebiet fir d'Gesondheet vun dësem Kierperdeel interpretéiert ginn.
[[Fichier:Snake Goddess Crete 1600BC.jpg|thumb|left|250px|Eng minoesch Schlaangegottheet (Palais vu [[Knossos]], ëm [[1600 v. Chr.]]).]]
D'Bemolung vun engem [[Sarkophag]], deen zu [[Agia Triada]] fonnt gouf, weist ënner anerem eng Afferzeen: Paschtéiesche afferen der Gottheet e Stéier. De Stéier gëtt dofir op engem separaten [[Altor]] geschluecht. Am Hannergrond ass e Flüttespiller ze gesinn. Um rietse Bord vum Bild sinn en [[Altor]], eng Duebelaaxt sou eng Zort Schräin mat Duebelharen an e Bam z'erkennen. Eventuell huet sou d'Geschicht vun der „''Kinneksduechter''“ [[Europa (Kontinent)|Europa]] wuel e realen Hannergrond.

Duerch nei [[Archeologie|archeologesch]] Ausgruewunge bei [[Anemospilia]] a [[Knossos]] am Joer [[1979]] goufen och op Kreta déi fir vergläichbar Reliounen typesch [[Mënschenaffer]] beluecht.

Den [[Theseus|Theseus-Mythos]] beschreift wuel verzerrt an an enger [[Metapher]] déi kultesch Zesummenhäng op Kreta, wat als Wéi vun der europäescher Kultur gëllt. Och d'Gebuert vum [[Zeus]] gëtt am Mythos an eng Hiel um Bierg [[Ida]] verluecht. Well bei der Aféierung vu senger Relioun ëmmer vu Kämpf erzielt gëtt, kéint de Verfall vun der Kultur och mat engem bluddege Reliounswiessel vum [[Kronos]] op den Zeus ze dinn hunn, deen, wéi en op d'[[Griicheland|Festland]] komm ass, déi [[Däischter Zäitalteren]] ausgeléist respektiv verlängert huet.

== Bezéiungen no Baussen ==

D'Minoer ware gutt Séifuerer, an déi méi spéit [[Griichesch Mythologie|griichesch Mythe]] schwätze vläicht vun enger [[Thalassokratie]] vum Kinnek [[Minos]], deen déi éischt Séimuecht am [[Mëttelmier]] opgebaut huet. Dës Stellung hunn nom Ënnergang vun der minoescher Kultur wuel d'[[Phenizier]] iwwerholl - allerdéngs ass d'Thees vun enger minoescher Séiherrschaft an der Fuerschung haut net méi onëmstridden.

Op jiddwer Fall beleeën [[Archeologie|archeologesch]] Ausgruewungen eng Verbreedung vun der minoescher Kultur am ëstleche Mëttelmier bis op [[Sizilien]]. Op der Inselgrupp vun de [[Kykladen]] an der südlecher [[Egäescht Mier|Egäis]] huet d'[[Kykladekultur]] vun der [[Bronzezäit]] staark Bezich op d'minoesch Kultur opweises, an den Uertschaftsnumm "Minoa" op de Kykladen an de griichesche Küste weist op eng Presenz vun de Kreter hin. Ënner kreteschem Afloss stoungen ënner anerem d'Inselen [[Santorini|Thera]], [[Kythera]], [[Rhodos]]<ref>Virun allem [[Ialysos]].</ref> a [[Melos]] souwéi [[Milet]] a [[Klengasien]] an evtl. och [[Zypern]]. Och wann de Charakter an d'Ausmooss vun der politescher a wirtschaftlecher Ofhängegkeet vu Kreta ënnerschiddlech gewäert ka ginn, sou ginn dës Ausseposte vu mionescher Kultur dacks als kretesch Handelsstatiounen ugeschwat.

Enk Bezéiunge gouf et zu [[Egypten]]. Bis ëm [[1400 v. Chr.]] fënnt een an egyptesche Griewer ëmmer nees Duerstellunge vun Emissären aus Kreta. Am egypteschen [[Avaris]] gouf souguer e Palaiskomplex aus der [[18. Dynastie]] fräigeluecht, deen am minoesche Stil gebaut gi war.

Schrëften aus [[Mesopotamien]] beleeën och Kontakter an dës Regioun.

== Archeologesch Sitten ==
[[Fichier:Kreta Gournia.jpg|thumb|450px|right|Iwwerbléck iwwer d'Ausgruewungen zu [[Gournia]].]]
* [[Agía Photia]]: minoesche Landsëtz a Griewerfeld.
* [[Agía Triáda]]: minoesche Landsëtz
* [[Akrotiri (Santorini)|Akrotiri]]: Uertschaft op [[Santorini]] mat minoeschen Aflëss.
* [[Armeni]]: alminoescht Griewerfeld
* [[Eileithyia-Höhl]]: Kulthiel
* [[Fourní|Phourni]]: Nekropol a Kuppelgriewer
* [[Gournia]]: spéitminoesch Stad
* [[Iraklion]]: archeologesche Musée
* [[Itanos]]: minoesch-doresch Hafestad
* [[Kato Zakros]]: minoesche Palais
* [[Knossos]]: minoesche Palais
* [[Malia]]: minoesche Palais
* [[Mochlos]]: minoesch Ausgruewungen
* [[Palekastro|Palékastro]]: minoesch Stad
* [[Phaistos]]: minoesche Palais
* [[Phylakopi]]: minoesch Uertschaft
* [[Tylisos]]: minoesche Landsëtz
* [[Vathipetro|Vathypetro]]: minoesche Landsëtz
* [[Vasiliki]]: minoesche Landsëtz

== Literatur zum Theema ==

* Angelos Chaniotis, ''Das antike Kreta'', C.H. Beck, München, 2004. {{small|(ISBN 3-406-50850-2)}}
* J. Lesley Fitton, ''Die Minoer'', Konrad Theiss Verlag, Stuttgart, 2004. {{small|(ISBN 3-8062-1862-5)}}
* Moses Finley, ''Les Premiers Temps de la Grèce'', Maspéro, Paräis, 1973.
* Reynold Higgins, ''Minoan and Mycenaen Art '', Thames & Hudson, London 1997. {{small|(ISBN 978-0-500-20303-3)}}
* Edmond Lévy, ''Le Système palatial en Orient, en Grèce et à Rome'', Brill, Leyde, 1987.
* Hans Lohmann, "Die Santorin-Katastrophe - ein archäologischer Mythos" in: ''Naturkatastrophen in der antiken Welt'', Stuttgart, 1998.
* Brinna Otto, ''König Minos und sein Volk'', Artemis & Winkler Verlag, Düsseldorf/Zürich, 1997. {{small|(ISBN 3-7608-1219-8)}}
* Jean-Claude Poursat, ''La Grèce préclassique, des origines à la fin du VIe siècle'', Éd. du Seuil, Paräis, 1995. {{small|(ISBN 2-02-013127-7)}}
* Harald Siebenmorgen (Ersg.), ''Im Labyrinth des Minos. Kreta - die erste europäische Hochkultur'', Biering & Brinkmann, München, 2000. {{small|(ISBN 3-930609-26-6)}}

== Um Spaweck ==

{{Commonscat|Minoan civilization|Minoesch Kultur}}
* {{de}} [http://www.wissenschaft-online.de/artikel/859444 Abenteuer Archäologie: Joachim Schüring, ''Eine unendliche Geschichte''.]
* {{de}} [https://web.archive.org/web/20080530030137/http://www.ancient-cultures.com/griechische_zivilisation.php ''Beginn der griechischen Zivilisation - Minoer und Mykener''.]
* {{en}} [http://www.sacred-texts.com/cla/moc/index.htm Donald A. Mackenzie, ''Myths of Crete & Pre-hellenic Europe''.]
* {{fr}} [http://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/le_peuple_de_minos.asp Paul Faure, ''Le peuple de Minos''.]

{{Geschicht vu Griicheland}}
{{LinkPortalHellenopedia}}
{{Referenzen an Notten}}

[[Kategorie:Minoesch Kultur| ]]