Laténgesch Grammaire

D'laténgesch Grammaire huet e puer Elementer aus dem Indogermaneschen iwwerholl, wéi zum Beispill d'Deklinatioun. D'Wierder ginn a sechs Fäll deklinéiert, déi d'Funktioun vum Wuert am Saz definéieren. De System vun de Verben huet sech dogéint ganz ëmgeännert. E baséiert sech net méi op Aspekter, wéi am Aalgriicheschen, mä op Zäitverhältnesser.

Nomen

D'laténgescht Nomen huet dräi Geschlechter (genera) (männlech m. fir masculinum), weiblech (f. fir femininum) a sächlech (n. fir neutrum) an zwou Zuelen (numeri) (Eenzuel a Méizuel) a sechs Fäll (casus).

D'Nome verdeele sech op fënnef Deklinatiounen, dat heescht Formen, wéi en Nomen déklinéiert gëtt an de sechs Fäll:

• Éischt Deklinatioun: Nomen op -a, Geenitiv op -ae
• Zweet Deklinatioun: Nomen op -us, -er an -um, Geenitiv op -i
• Drëtt Deklinatioun: Nomen mat Konsonant am Auslaut oder 'i' am Wuertstamm, Geenitiv op -is
• Véiert Deklinatioun: Nomen op -us, Geenitiv op -ūs
• Fënneft Deklinatioun: Nomen op -es, Geenitiv op -ei

D'Nome ginn ëmmer follgendermoossen zitéiert: Nominativ Eenzuel, Geenitiv Eenzuel, Genus

Beispill: lux, lucis f. (Liicht)

Éischt Deklinatioun (a-Deklinatioun)

rosa, ae f. (Rous)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	rosa	rosae
Vokativ	rosa	rosae
Akkusativ	rosam	rosās
Geenitiv	rosae	rosārum
Dativ	rosae	rosīs
Ablativ	rosā	rosīs

Donieft gëtt et nach e puer al Formen, déi awer nëmme nach a festen Expressiounen existéieren.

• pater familias (Papp vun der Famill, vum Haus)
• mater familias (Mamm vun der Famill, vum Haus)
• dis et deabus (Dativ Méizuel) (de Gëtter an de Gëttinnen)
• filiis et filiabus (Dativ Méizuel) (de Jongen en den Duechteren)

De Lokativ huet déi selwecht Endung, wéi de Genetiv Eenzuel Romae (zu Roum).

Zweet Deklinatioun (o-Deklinatioun)

• Nomen op -us/-i

dominus, i m. (Här)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	dominus	domini
Vokativ	domine	domini
Akkusativ	dominum	dominos
Geenitiv	domini	dominorum
Dativ	domino	dominis
Ablativ	domino	dominis

• Nomen op -er: Dës Nome behalen den -e- vun der Endung oder verléieren en.

puer, i m. (Jong)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	puer	pueri
Vokativ	puer	pueri
Akkusativ	puerum	pueros
Geenitiv	pueri	puerorum
Dativ	puero	pueris
Ablativ	puero	pueris

ager, agri m. (Feld)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	ager	agri
Vokativ	ager	agri
Akkusativ	agrum	agros
Geenitiv	agri	agrorum
Dativ	agro	agris
Ablativ	agro	agris

• Nomen op -um

donum, i n. (Kado)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	donum	dona
Vokativ	donum	dona
Akkusativ	donum	dona
Geenitiv	doni	donorum
Dativ	dono	donis
Ablativ	dono	donis

Drëtt Deklinatioun

Typ 1: ongläichsilbeg Nomen

• männlech a weiblech Nomen:

consul, is m. (Konsul)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	consul	consules
Vokativ	consul	consules
Akkusativ	consulem	consules
Geenitiv	consulis	consulum
Dativ	consuli	consulibus
Ablativ	consule	consulibus

Follgend gläichsilbeg Nome ginn och nom Modell consul deklinéiert: mater, matris f. (Mamm), pater, patris m. (Papp), frater, fratris m. (Brudder), senex, senis m. (ale Mann), juvenis, juvenis m. (jonge Mann), canis, canis m. (Hond).

• sächlech Nomen

corpus, corporis n. (Kierper)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	corpus	corpora
Vokativ	corpus	corpora
Akkusativ	corpus	corpora
Geenitiv	corporis	corporum
Dativ	corpori	corporibus
Ablativ	corpore	corporibus

Typ 2: Fir gläichsilbeg männlech a weiblech Nomen op -is, -es an -er an deene mat duebelem Konsonant am Geenitiv Eenzuel ("Duebelkonsonantesch") urbs, urbis f. (Stad)

• männlech a weiblech nomen

navis, is f. (Boot)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	navis	naves
Vokativ	navis	naves
Akkusativ	navem	naves
Geenitiv	navis	navium
Dativ	navi	navibus
Ablativ	nave	navibus

• sächlech Nomen op -ar, -e an -al

animal,is n. (Déier)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	animal	animalia
Vokativ	animal	animalia
Akkusativ	animal	animalia
Geenitiv	animalis	animalium
Dativ	animali	animalibus
Ablativ	animali	animalibus

Véiert Deklinatioun

• Nomen op -us/ūs

manus, ūs f. (Hand)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	manus	manūs
Vokativ	manus	manūs
Akkusativ	manum	manūs
Geenitiv	manūs	manuum
Dativ	manuī	manibus
Ablativ	manū	manibus

• sächlech Nomen op -u/ūs (n.)

genu, ūs n. (Knéi)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	genu	genua
Vokativ	genu	genua
Akkusativ	genu	genua
Geenitiv	genūs	genuum
Dativ	genuī	genibus
Ablativ	genū	genibus

Fënneft Deklinatioun

res, ei f. (Saach)

Fall	Eenzuel	Méizuel
Nominativ	res	res
Vokativ	res	res
Akkusativ	rem	res
Geenitiv	rei	rerum
Dativ	rei	rebus
Ablativ	re	rebus

Genus vun den Nomen

De Genus vun den Nome gëtt engersäits duerch dat natierlecht Geschlecht vun deem bezeechente Wiese bestëmmt (dës Reegel huet de Virtrëtt) an anerersäits duerch d'Deklinatioun zu där et gehéiert (et gëtt och eng Rei Ausnamen):

• Weiblech Persoune si weiblech, männlech Persoune si männlech.
• Beem si weiblech, Flëss si männlech.
• D'Nomen op -a vun der 1. Deklinatioun si weiblech z. B. ara, ae f. (Altor), ausser déi déi männlech Persoune bezeechenen, z. B. nauta, ae m. (Matrous).
• D'Nomen op -us an -er vun der 2. Deklinatioun si männlech z. B. hortus, i m. (Gaart), magister, magistri m. (Schoulmeeschter).
• D'Nomen op -um vun der 2. Deklinatioun si sächlech z. B. bellum, i n. (Krich).
• D'Nome vun der 3. Deklinatioun si, jee no der Endung vum Nominativ oder Genetiv Eenzuel:
  • männlech: just Typ 1 op -os/oris an -or/oris ausser soror, oris f. (Schwëster), uxor, oris f. (bestuete Fra) an arbor, oris f. (Bam)
  • weiblech:
  • Typ 1: -as/atis, -es/etis, -us/utis, -us/udis, -o/onis, -o/inis, -x/c/gis, Konsonant+s, ausser ordo, inis m. (Rei, Uerdnung), sermo, onis m. (Gespréich), grex, gregis m. (Häerd)
  • all vum Typ 2 ausser mons, montis m. (Bierg), pons, pontis m. (Breck), fons, ontis m. (Quell), imber, imbris m. (Reen), piscis, is m. (Fësch), finis, is m. (Enn), orbis, is M. (Äerdkrees), collis, is m. (Hiwwel), mensis, is m. (Mount), ignis, is m. (Feier), fascis, is m. (Fäsch, Bëndel)
  • sächlech:
    • Typ 1: -us/oris, -us/eris, -en/inis a caput, itis n. (Kapp), cor, cordis n. (Häerz), os, oris n. (Mond)
    • Typ2: -ar/aris, -al/alis an -e/is

Adjektiver

Éischt Grupp

D'Ajektiver vun der éischter Grupp ginn nom Modell dominus, rosa an donum deklinéiert. Am Nominativ Eenzuel hu si d'Endungen -us/a/um, -er/ra/rum oder -er/era/erum.

bonus, a, um (gut)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	bonus	bona	bonum	boni	bonae	bona
Vokativ	bone	bona	bonum	boni	bonae	bona
Akkusativ	bonum	bonam	bonum	bonos	bonas	bona
Genitiv	boni	bonae	boni	bonorum	bonarum	bonorum
Dativ	bono	bonae	bono	bonis	bonis	bonis
Ablativ	bono	bonā	bono	bonis	bonis	bonis

pulcher, ra, rum (schéin)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	pulcher	pulchra	pulchrum	pulchri	pulchrae	pulchra
Vokativ	pulcher	pulchra	pulchrum	pulchri	pulchrae	pulchra
Akkusativ	pulchrum	pulchram	pulchrum	pulchros	pulchras	pulchra
Genitiv	pulchri	pulchrae	pulchri	pulchrorum	pulchrarum	pulchrorum
Dativ	pulchro	pulchrae	pulchro	pulchris	pulchris	pulchris
Ablativ	pulchro	pulchrā	pulchro	pulchris	pulchris	pulchris

mortifer, era, erum (wat den Doud bréngt)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	mortifer	mortifera	mortiferum	mortiferi	mortiferae	mortifera
Vokativ	mortifer	mortifera	mortiferum	mortiferi	mortiferae	mortifera
Akkusativ	mortiferum	mortiferam	mortiferum	mortiferos	mortiferas	mortifera
Genitiv	mortiferi	mortiferae	mortiferi	mortiferorum	mortiferarum	mortiferorum
Dativ	mortifero	mortiferae	mortifero	mortiferis	mortiferis	mortiferis
Ablativ	mortifero	mortiferā	mortifero	mortiferis	mortiferis	mortiferis

Zweet Grupp

D'Adjektiver vun der zweeter Grupp ginn nom Modell vun der drëtter Deklinatioun deklinéiert.

fortis, e (kéng)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	fortis	fortis	forte	fortes	fortes	fortia
Vokativ	fortis	fortis	forte	fortes	fortes	fortia
Akkusativ	fortem	fortem	forte	fortes	fortes	fortia
Genitiv	fortis	fortis	fortis	fortium	fortium	fortium
Dativ	forti	forti	forti	fortibus	fortibus	fortibus
Ablativ	forti	forti	forti	fortibus	fortibus	fortibus

acer, acris, acre (lieweg, vif)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	acer	acris	acre	acres	acres	acria
Vokativ	acer	acris	acre	acres	acres	acria
Akkusativ	acrem	acrem	acre	acres	acres	acria
Genitiv	acris	acris	acris	acrium	acrium	acrium
Dativ	acri	acri	acri	acribus	acribus	acribus
Ablativ	acri	acri	acri	acribus	acribus	acribus

Pronomen

Demonstrativpronomen

is, ea, id (dëse, déi, dës)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	is	ea	id	ii (ei)	eae	ea
Akkusativ	eum	eam	id	eos	eas	ea
Genitiv	eius	eius	eius	eorum	earum	eorum
Dativ	ei	ei	ei	iis (eis)	iis (eis)	iis (eis)
Ablativ	eo	eā	eo	iis (eis)	iis (eis)	iis (eis)

iste, ista, istud (dësen...do, déi...do, dës...do)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	iste	ista	istud	isti	istae	ista
Akkusativ	istum	istam	istud	istos	istas	ista
Genitiv	istius	istius	istius	istorum	istarum	istorum
Dativ	isti	isti	isti	istis	istis	istis
Ablativ	isto	istā	isto	istis	istis	istis

ille, illa, illud (dësen...dohannen, déi...dohannen, dës...dohannen)

	Eenzuel			Méizuel
Fall	Männlech	Sächlech	Weiblech	Männlech	Sächlech	Weiblech
Nominativ	ille	illa	illud	illi	illae	illa
Akkusativ	illum	illam	illud	illos	illas	illa
Genitiv	illius	illius	illius	illorum	illarum	illorum
Dativ	illi	illi	illi	illis	illis	illis
Ablativ	illo	illā	illo	illis	illis	illis

Verben

Bei de Verben ënnerscheet een tëscht finiten an infinite Formen:

• finit: d'Verb gëtt de Persounen an den Numeri no konjugéiert
• inifinit: d'Verb gëtt net konjugéiert

Dat finit laténgscht Verb huet dräi Persounen, zwee Numeri (Eenzuel a Méizuel), dräi Modi, sechs Tempora an zwee Genera (Aktiv a Passiv).

Modi:

• Indikativ
• Imperativ
• Konjunktiv (subjonctif)

Tempora:

• Present
• Perfekt
• Imperfekt
• Futur I (futur simple)
• Futur II (futur antérieur)
• Plusquamperfekt

Déi infinit Verbforme sinn den Infinitiv, de Partizip, de Gerundium, de Gerundivum an de Supinum.

D'Verbe verdeele sech op véier Konjugatiounen. Donieft gëtt et nach verschidden onreegelméisseg Verben. Fir Verben ze zitéirien an ze léiere geet et follgendermoossen: 1. Pers Sg Ind Präs, 2. Pers Sg Ind Präs, Inifinitiv, 1. Pers Sg Ind Perfekt, Supinum

• 1. Konjugatioun: Verben op -are: amo, amas, amare, amavi, amatum (gär hunn)
• 2. Konjugatioun: Verben op -ere: moneo, mones, monere, monui, monitum (warnen)
• 3. Konjugatioun: Verben op -ĕre:
  • Typ 1: lego, legis, legĕre, lēgi, lectum (liesen)
  • Typ 2: Verbe vun dësem Typ hunn en -i- an der Endung vun der éischter Persoun Eenzuel Indikativ Präsens Aktiv: capio, capis, capĕre, cēpi, captum (huelen)
• 4. Konjugatioun: Verben op -ire: audio, audis, audire, audivi, auditum (héieren)

Paradigma amo, amas, amare, amavi, amatum

AKTIV	Indikativ	Konjunktiv	Imperativ	Participe	Infinitiv	Supinum	Gerundium
Present	amo amas amat amamus amate amant	amem ames amet amemus amete ament	2. Pers Sing ama 2. Pers Plu amate	amans, antis	amare	Akk amatum Dat amatui Abl amatu	Nom amare Akk amandum Gen amandi Dat amando Abl amando
Imperfekt	amabam amabas amabat amabamus amabate amabant	amarem amares amaret amaremus amarete amarent
Perfekt	amavi amavisti amavit amavimus amavistis amaverunt	amaverim amaveris amaverit amaverimus amaveritis amaverint			amavisse
Plusuamperfekt	amaveram amaveras amaverat amaveramus amaveratis amaverant	amavissem amavisses amavisset amavissemus amavissetis amavissent
Futur I	amabo amabis amabit amabimus amabite amabunt		2. Pers Sing amato 3. Pers Sing amato 2. Pers Plu amatote 3. Pers Plu amanto	amaturus, a, um	amaturum esse
Futur II	amavero amaveris amaverit amaverimus amaveritis amaverunt

PASSIV	Indikativ	Konjunktiv	Imperativ	Participe	Infinitiv	Verbaladjektiv
Present	amor amaris amatur amamur amamini amantur	amer ameris ametur amemur amemini amentur	2. Pers Sing amare 2. Pers Plu amamini		amari	amandus, a, um
Imperfekt	amabar amabaris amabatur amabamur amabamini amabantur	amarer amareris amaretur amaremur amaremini amarentur
Perfekt	amatus sum amatus es amatus est amati sumus amati estis amati sunt	amatus sim amatus sis amatus sit amati simus amati sitis amati sint		amatus, a, um	amatum esse
Plusuamperfekt	amatus eram amatus eras amatus erat amati eramus amati eratis amati erant	amatus essem amatus esses amatus esset amati essemus amati essetis amati essent
Futur I	amabor amaberis amabitur amabimur amabimini amabuntur		2. Pers Sing amator 3. Pers Sing amator 3. Pers Plu amantor		amatum iri
Futur II	amatus ero amatus eris amatus erit amati erimus amati eritis amati erunt

Paradigma moneo, mones, monēre, monui, monitum

AKTIV	Indikativ	Konjunktiv	Imperativ	Participe	Infinitiv	Supinum	Gerundium
Present	moneo mones monet monemus monete monent	moneam moneas moneat moneamus moneate moneant	2. Pers Sing mone 2. Pers Plu monete	monens, entis	monēre	Akk monitum Dat monitui Abl monitu	Nom monēre Akk monendum Gen monendi Dat monendo Abl monendo
Imperfekt	monebam monebas monebat monebamus monebate monebant	monerem moneres moneret moneremus monerete monerent
Perfekt	monui monuisti monuit monuimus monuistis monuerunt	monuerim monueris monuerit monuerimus monueritis monuerint			monuisse
Plusuamperfekt	monueram monueras monuerat monueramus monueratis monuerant	monuissem monuisses monuisset monuissemus monuissetis monuissent
Futur I	monuebo monuebis monuebit monuebimus monuebite monuebunt		2. Pers Sing moneto 3. Pers Sing moneto 2. Pers Plu monetote 3. Pers Plu monento	moniturus, a, um	moniturum esse
Futur II	monuero monueris monuerit monuerimus monueritis monuerunt

PASSIV	Indikativ	Konjunktiv	Imperativ	Participe	Infinitiv	Verbaladjektiv
Present	moneor moneris monetur monemur monemini monentur	monear monearis moneatur moneamur moneamini moneantur	2. Pers Sing monere 2. Pers Plu moneamini		moneri	monendus, a, um
Imperfekt	monebar monebaris monebatur monebamur monebamini monebantur	monerer monereris moneretur moneremur moneremini monerentur
Perfekt	monitus sum monitus es monitus est moniti sumus moniti estis moniti sunt	monitus sim monitus sis monitus sit moniti simus moniti sitis moniti sint		monitus, a, um	monitum esse
Plusuamperfekt	monitus eram monitus eras monitus erat moniti eramus moniti eratis moniti erant	monitus essem monitus esses monitus esset moniti essemus moniti essetis moniti essent
Futur I	monebor moneberis monebitur monebimur monebimini monebuntur		2. Pers Sing monetor 3. Pers Sing monetor 3. Pers Plu monentor		monitum iri
Futur II	monitus ero monitus eris monitus erit moniti erimus moniti eritis moniti erunt

Funktioune vun de Fäll

• Nominativ: Gëtt fir de Sujet oder d'Attribut gebraucht
• Vocativ: Uriedform
• Akkusativ: Form fir de Complément d'objet direct
• Geenitiv: Gëtt gebraucht fir duerzestellen, wiem eppes gehéiert resp. zu wat eppes gehéiert.
• Dativ: Form fir de Complément d'objet indirect
• Ablativ: Form fir Emstandsbeschreiwungen (Zäit, Uert, Manéier, Ursaach, Moyen, etc.)
• Locativ: d'Plaz wou ee grad ass, dëse Fall gëtt et just nach fir e puer Nomina

Niewesätz

Infinitivsätz

Am Latäi gëtt et Niewesätz deenen hiert Verb am Infinitiv steet. De Sujet vum Verb ass am Akkusativ (AcI, accusativus cum infinitivo) oder, méi rar, am Nominativ (NcI, nominativus cum infinitivo).

No Verben, déi d'Bedeitung vun hoffen, wëssen, soen, hu souwéi no de Verbe vum Wëllen (velle, nolle, malle, cupere wëllen, net wëllen, léiwer hunn, wënschen) ausdrecke steet AcI.

Beispiller:

• Spero matrem tuam valere. Ech hoffen, denger Mamm geet et gutt.
• Vides me beatum esse. Du gesäiss, datt ech frou sinn.

Fir Aussoen déi sech op eng Persoun oder Saach bezéie benotzt een en NcI:

• Caesar dicitur optimus dux esse. Vum Cesar gëtt gesot hi wier de beschte Chef.