Quelltext vun der Säit Weess weisen

{{Infobox Planzen
 | Numm = Weess
 | An anere Sproochen =
 | Bild = Koeh-274.jpg
 | Bildtext = ''Triticum''
 | Räich = [[Planzeräich]]
 | Iwwerofdeelung = [[Somplanzen]]
 | Ofdeelung = [[Bléieplanzen]]
 | Klass = [[Commelinidae]]
 | Uerdnung = [[Poales]]
 | Famill = [[Séissgrieser]]
 | Wëssenschaftlechen Numm = Triticum 
 | Wëssenschaftlechen Numm Auteur = {{Kapitälchen|[[Carl von Linné|L.]]}}, 1753
 }}
[[File:Wheat_P1210892.jpg|thumb|Broutweess (''Triticum aestivum'')]]

'''Weess''' ginn eng Rëtsch [[Aart (Biologie)|Aarte]] vun de [[Séissgrieser]] (''Poaceae'') an der [[Gattung (Biologie)|Gattung]] ''Triticum'' L. genannt. [[Etymologie|Etymologesch]] kënnt den Numm ''Weess'' vu "[[Wäiss]]"; d'Faarf vun deem, wat aus dëser [[Kärenzorten|Fruuchtzort]] gemaach gëtt, nämlech wäisst [[Miel]].

== Ubau ==
Weess ass, wat d'[[Klima]], de Buedem an d'Waasserversuergung ubelaangt, méi kriddeleg wéi aner Fruuchtzorten.

'''Wanterweess''', déi geleefegst Zort zu Lëtzebuerg, gëtt am [[Hierscht]] ausgeséit. D'Fruucht ass dat Joer drop zeideg. All Planz huet 2 bis 3 Ieren, an an all Ier si 25 bis 40 Kären. Op engem [[Quadratmeter]] kënnen 350 bis 700 Hällem wuessen, soudatt 70 [[Ball (Moosseenheet)|Balle]] Weesskäre pro Hektar (heiansdo alt bis zu 110 Ballen um ha) eragefuer kënne ginn. Keng aner Fruuchtzort huet sou ee Rendement.

Déi zeideg Käre bestinn zu 60 % aus [[Steif (Zocker)|Steif]], zirka 12 % [[Eewäiss]], zirka 2 % [[Fett]] an zirka 14 % [[Waasser]].

'''Summerweess''' gëtt sou fréi wéi méiglech am Fréijoer geséint. E gëtt manner Käre wéi de Wanterweess, déi hunn awer méi [[Protein]]nen.

== Bedeitung ==
Déi verschidde Weessaarte sinn nom [[Mais]] déi Zort Fruucht, déi am meeschten op der Welt ugebaut gëtt. A ville Länner ass de Weess fir d'Mënschen eent vun de Grond[[liewensmëttel]] (aus sengem Miel gëtt [[Brout]] gebak) a spillt och eng wichteg Roll als Déierefudder. Haarde Weess gëtt geholl, fir [[Deegwueren]] ze maachen.

Am Joer 2005 goufe weltwäit 629.566.041 Tonne Weess rekoltéiert. 15 Länner produzéiere ronn 80 % dovun.

{|
|+ Déi gréisst Weessproduzenten op der Welt (2005)
|- bgcolor=#DDDDDD
! &nbsp;Plaz&nbsp;
! Land
! &nbsp;Quantitéit&nbsp;<br>(an 1000 [[Tonn (Mooss)|t]])
! &nbsp;Plaz&nbsp;
! Land
! &nbsp;Quantitéit&nbsp;<br>(an 1000 t)
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;1 || {{CHN}}&nbsp; &nbsp;|| style="text-align:right" |96.340 || &nbsp; &nbsp;9 || {{PAK}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |21.591
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;2 || {{IDN}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |72.000 || &nbsp; &nbsp;10 || {{TUR}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |21.000
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;3 || {{USA}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |57.106 || &nbsp; &nbsp;11 || {{UKR}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |18.700
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;4 || {{RUS}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |47.608 || &nbsp; &nbsp;12 || {{ARG}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |16.000
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;5 || {{FRA}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |36.922 || &nbsp; &nbsp;13 || {{GBR}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |14.950
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;6 || {{CAN}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |25.547 || &nbsp; &nbsp;14 || {{IRN}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |14.500
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;7 || {{AUS}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |24.067 || &nbsp; &nbsp;15 || {{KAZ}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |11.070
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; &nbsp;8 || {{DEU}}&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |23.578 || &nbsp; &nbsp; || Welt&nbsp; &nbsp; || style="text-align:right" |629.566
|- bgcolor=#EEEEEE
| &nbsp; || {{LUX}} ''am Verglach'' || style="text-align:right" |70|| &nbsp; &nbsp; || || style="text-align:right" |
|}

<small>''Quell: FAO, Faostat, 2006.''</small>

Zu Lëtzebuerg louch d'Produktioun vu Wanterweess 1990 bei 39.657 Tonnen, 2011 bei bal duebel sou vill: 73.048 Tonnen. Beim Summerweess waren et just 3.854 Tonnen (1990), respektiv 2.274 Tonnen (2011).<ref name=statec>Ministère de l'agriculture, de la viticulture et du développement durable, Service d'économie rurale: ''[https://web.archive.org/web/20160305044712/http://www.statistiques.public.lu/fr/publications/thematique/entreprises/agriculture-en-chiffres/lux-landwirtschaft-fr.pdf L'agriculture luxembourgeoise en chiffres 2012.]'', op statistiques.public.lu.</ref>
[[Fichier:Triticum aestivum.jpg|thumb|Weess-Ier]]

== Aarten ==
*''T. aestivum'' L. 
*''T. aestivum subsp. spelta'' (L.) Thell. ([[Spelz]])
*''T. antiquorum'' Heer
*''T. baeoticum'' Boiss.
*''T. compactum'' Host (Zwergweess)
*''T. compositum'' L.
*''T. dicoccum'' Schübler 
*''T. turgidum ssp. durum'' [[René Louiche Desfontaines|Desf]]. ([[Haartweess]])
*''T. ispahanicum'' Heslot
*''T. jakubzineri'' (Udacz. & Schachm.)
*''T. karamyschevii'' Nevski
*''T. militinae'' Zhuk. & Migush.
*''T. monococcum'' L. 
*''T. parvicoccum''
*''T. petropavlovskyi'' Udacz. & Migush.
*''T. polonicum'' L.
*''T. sinskajae'' Filat. & Kurk.
*''T. tetraurartu'' Gandil.
*''T. timonovum'' Heslot & Ferrary
*''T. timopheevii'' (Zhuk.) Zhuk.
*''T. turanicum'' Jakubz.
*''T. turgidum'' L. (Rauweess)
*''T. urartu'' Thumanyan ex Gandilyan
*''T. vavilovii'' (Tum.) Jakubc. in Zhuk.
*''T. zhukovskyi'' Menabe & Ericzjan

== Geschicht vun der Domestizéierung/Ubau==
De Weess, dee mer haut kennen, kënnt hir vun enger Kräizung vu verschiddene Fruucht- a Wëllgraszorten.

Déi éischt Zorten waren den ''Triticum monococcum'' (de: ''Einkorn'') an den ''Emmer'' (Triticum dicoccum). Weess kënnt aus dem Noen Osten. E gëtt op d'mannst zanter 7.800 v. Chr. ugebaut an ass, nom Geescht, déi zweeteelst Aart vu Fruucht. An [[Europa (Kontinent)|Europa]] gouf en awer eréischt zanter dem [[11. Joerhonnert]] populär, wou d'Wäissbrout Moud ginn ass

== Zesummesetzung (Mëlle Weess) ==

{| {{Prettytable}}
! colspan="2" style="background:#efefff;" | Bestanddeeler
! colspan="2" style="background:#efefff;" |Mineralstoffer pro 100 g
! colspan="2" style="background:#efefff;" |Vitaminnne pro 100 g
|-
|[[Waasser]]||10,42 %||[[Calcium]]||34&nbsp;mg||[[Thiamin]] (Vitaminn B1)||0,41&nbsp;mg
|-
|[[Protein|Eewäiss]]||10,7 %||[[Eisen]]||5,4&nbsp;mg||[[Riboflavin]] (Vitaminn B2)||0,11&nbsp;mg
|-
|[[Fett]]||2,0 %||[[Magnesium]]||90&nbsp;mg||[[Niacin]]||4,77&nbsp;mg
|-
|[[Kuelenhydrat]]en||75,36 %||[[Phosphor]]||402&nbsp;mg||[[Pantothensaier]]||0,85&nbsp;mg
|-
|[[Ballaststoff]]er<br>(Deel vun de Kuelenhydraten)||12,7 %||[[Kalium]]||435&nbsp;mg||[[Vitaminn B6]]||0,38&nbsp;mg
|-
|[[Mineralstoffer]]||1,5 %||[[Natrium]]||2&nbsp;mg||[[Folsaier]]||0,04&nbsp;mg
|-
| || ||[[Zénk]]||3,5&nbsp;mg||[[Vitaminn E]]||1,44&nbsp;mg
|-
| || ||[[Koffer]]||0,43&nbsp;mg
|-
| || ||[[Mangan]]||3,40&nbsp;mg
|-
|}

De [[Brennwert]] ass 1425 [[Joule|kJ]] op 100 [[Gramm|g]].

== Literatur ==
* Friedrich J. Zeller, Sai L.K. Hsam: ''Weizen: Grundstoff für die menschliche Ernährung und für industrielle Erzeugnisse''. Naturwissenschaftliche Rundschau 57(8), S. 413–421 ([[2004]]), ISSN 0028-1050
* Elisabeth Schiemann: ''Weizen, Roggen, Gerste. Systematik, Geschichte und Verwendung.'' [[1948]]

== Kuckt och ==
* [[Mëschler]]

== Um Spaweck ==
{{Commonscat|Triticum}}
* [http://mansfeld.ipk-gatersleben.de/ D'Systematik vum Weess]
* [http://www.fao.org/es/ess/top/commodity.html?lang=en&item=15&year=2005 Statistik vun der FAO 2006]

{{Referenzen}}

[[Kategorie:Séissgrieser]]
[[Kategorie:Kären]]