Quelltext vun der Säit Juddentum zu Lëtzebuerg weisen

Zu [[Lëtzebuerg (Land)|Lëtzebuerg]] liewen ongeféier 1200 Judden. D'[[Juddentum]] spillt eng wichteg Roll an der Geschicht vu Lëtzebuerg. Nieft der [[Réimesch-Kathoulesch Kierch|Réimesch-Kathoulescher Kierch]], dem [[Protestantismus]], der [[Orthodoxer Kierch]] an dem [[Islam]] ass d'Juddentum déi fënneftgréisst Relioun. Lëtzebuerg ass dat eenzegt europäescht Land, an deem haut méi Judde liewe wéi virun [[1933]].

== D'Geschicht vum Juddentum zu Lëtzebuerg ==
=== Ufäng vu jiddescher Presenz zu Lëtzebuerg ===
Déi geographesch Situatioun vu Lëtzebuerg ass wichteg fir d'Evolutioun vun der jiddescher Gemeinschaft ze verstoen. Lëtzebuerg huet mat Däitschland a Frankräich déi zwee Länner als Noper, déi eng ganz grouss Roll an der jiddescher Geschicht vun Europa gespillt hunn.

Déi éischt Judden, déi an Europa agewandert sinn, hu sech zur [[Réimescht Räich|réimescher Zäit]] ë.&nbsp;a. an Italien, laanscht dem [[Rhône]] an am [[Rhäinland]] niddergelooss. Am [[Mëttelalter|fréie Mëttelalter]] gouf et scho renomméiert jiddesch Gemeinschafte virun allem an der Géigend vun [[Avignon]], [[Carpentras]], [[Stroossbuerg]], [[York]], [[Worms]], [[Speyer]], [[Mainz]], [[Metz]], [[Troyes]], asw. An direkter Noperschaft vu [[Lëtzebuerg (Land)|Lëtzebuerg]] gouf et jiddesch Gemeinschaften zu [[Tréier]], [[Diddenuewen]] an [[Arel]].

Déi éischt jiddesch Familljen hu sech ëm [[1226]] an [[1309]] zu Arel an der sougenannter ''[[Hätschegaass]]'' niddergelooss. Dëst Wuert, ''Hütchen'' op Däitsch, deit op de ''Juddenhutt'' hin, dee si a verschiddene Länner hu missen undoen. Sou ëm [[1276]] hu sech Judden an der Stad Lëtzebuerg niddergelooss. Dat éischt Dokument, dat d'Presenz vun engem Judd zu [[Lëtzebuerg (Land)|Lëtzebuerg]] beleet, ass vum [[5. Juni]] 1276 an nennt e gewëssen ''Henri vu Lëtzebuerg'', e Judd, deen dem Här vu [[Bartreng]] 53 ''livres de Trèves'' geléint hat. Mëtt 14. Joerhonnert hu wuel jiddesch Familljen am [[Péitruss]]dall gewunnt, wou och hire [[Juddekierfecht|Kierfecht]] war. Méi spéit, ëm 1367, dauchen éischt Dokumenter op, déi d'[[Juddegaass]] an d'[[Juddepaart]] an der Stad ernimmen.

Hir Presenz gouf och zu [[Neuerburg]] ([[1309]]), zu [[Iechternach]] a [[Ließem (Äifel)|Ließem]] an der [[Äifelkrees Béibreg-Prüm|Äifel]] ([[1332]]), zu [[La Roche-en-Ardenne]] ([[1333]]), zu [[Damvillers]] (1345/47), wéi zu [[Bitburg]] ([[1334]]) a [[Baaschtnech]] ([[1353]]) dokumentéiert.

Schrecken an Angscht, ënnerstëtzt duerch d'[[Pescht]] an hir extreem séier Verbreedung an de Joren 1348-49, huet dozou gefouert, datt Awunner a Westeuropa sech d'Judden als [[Sënnebock|Sënnebéck]] ausgesicht hunn. All Méigleches gouf erfonnt, wéi zum Beispill datt d'Judde [[Waasser]] aus de [[Pëtz]]er vergëft hätten. De [[Karel I. vu Lëtzebuerg]], Kinnek vum [[Hellegt Réimescht Räich vun Däitscher Natioun|Hellege Réimesche Räich]] a Grof vu Lëtzebuerg, huet awer versicht eng tragesch Situatioun ze verhënneren. Sou huet hien de [[24. Juli]] [[1349]] d'Stater Awunner opgefuerdert, Wuelstand a Besëtz vu Judden ze garantéieren an dëst sou laang ze maachen, bis een hir Schold bewisen hätt a s'och deementspriechend verurteelt wieren, well hie si fir onschëlleg gehalen huet. Wéi wäit Lëtzebuerg deemools vun der schwaarzer Pescht betraff war, ass net ganz kloer. Eng [[Epidemie]] gouf et awer an der Géigend vum [[Barrois]] a [[Loutrengen]]. Et schéngt, datt der jiddescher Gemeinschaft vu Lëtzebuerg an Iechternach awer keng Verfollgung erspuert gouf. [[Pogrom]]er gouf et wuel och am [[Hainaut]] an am [[Brabant]].

=== Mëtt 15. bis Mëtt 16. Joerhonnert ===
Ënner de [[Burgundesch Nidderlanden|Burgunder]] an den éischten [[Habsburger Nidderlanden|Habsburger]] huet sech d'Situatioun vun de Judden zu [[Herzogtum Lëtzebuerg|Lëtzebuerg]] erëm verschlechtert.

Mat 2500 Awunner an enger ganz fortschrëttlecher [[Lieder]]- a [[Stoft]]industrie, hat d'Haaptstad vum [[Herzogtum Lëtzebuerg]] vill Judde vum Land ugezunn. Mä si waren net viru Verfollgunge geschützt. Am Mäerz [[1478]] gouf et eng schrecklech Verfollgung: ''“aux hostelz ou demouroient les Juifz, et illec rompirent leurs maisons, les ruerent de pierres et battirent villainement et apres ce prandirent tous leurs biens et en firent leur plaisir“''.
Doropshin hunn d'Judden d'Stad verlooss. Am Joer [[1515]] goufen nach ongeféier aacht jiddesch Stéit an der Stad gezielt.

An de Jore 1516-17 hunn all Judden d'Herzogtum Lëtzebuerg verlooss. De Grond vun dësem Depart ass net ganz kloer. D'Archiven dokumentéiere kee méigleche Pogrom oder eng staatlech Entscheedung, déi dësen Depart erkläre kéint. Mëtt 16. Joerhonnert hunn nach just vereenzelt jiddesch Familljen zu Lëtzebuerg gewunnt, mä am Joer [[1532]] gouf déi jiddesch Presenz an den [[Burgundesch Nidderlanden|Habsburgeschen Nidderlanden]], zu deene Lëtzebuerg deemools gehéiert huet, duerch en [[Edikt]] verbueden. Déi rar Erwähnunge vu Judden am Herzogtum Lëtzebuerg bezéie sech dacks op hiren Transit duerch Lëtzebuerg.

=== Franséisch Revolutioun ===
Mat der [[Franséisch Revolutioun|franséischer Revolutioun]] ass och d'Emanzipatioun vun de Judden erfollegt: den 28. September [[1791]] goufen hinnen all déi Biergerrechter zougesprach, déi och dem Rescht vun der Bevëlkerung zougesprach goufen. Duerno huet Lëtzebuerg ënner dem [[Napoleon Bonaparte|Napoléon I.]] zu [[Frankräich]] gehéiert, dofir sinn och déi franséisch Reegelen a Rechter op d'Judden zu [[Departement Forêts|Lëtzebuerg]] ugewannt ginn.

Kuerz drop, de 14. Juli [[1795]], goufen alleguer d'Taxen ofgeschaaft, déi d'Judden hu misse méi bezuelen, et koum also zur absolutter [[Gläichberechtegung]] tëscht Judden a Chrëschten. Donieft konnten d'Judde sech do ausbreeden, wou se wollten.

Déi éischt [[Vollekszielung]] vun de Judde war am Ufank vum 19. Joerhonnert. Deemools huet d'Gesetz vum 8. September [[1808]] bestëmmt, datt all Famill sech misst e Familljennumm zouleeën, wat d'Judden net ëmmer haten. Zu deem Zäitpunkt gouf et genee 75 Judden um lëtzebuergeschen Territoire: 13 Männer, 15 Fraen a 47 Kanner.

D'Zuel vun de Judden zu Lëtzebuerg ass relativ séier geklommen, well sech d'Judden zu Lëtzebuerg och mat deenen an Däitschland an a Loutrengen zesummegedoen hunn. [[1817]] gouf deen éischte [[Juddekierfecht]] a [[Clausen]] ageweit. Ufank vum 19. Joerhonnert huet och d'Noutwendegkeet bestanen, fir e jiddesche [[Glawenszentrum]] zu Lëtzebuerg ze schafen. Am Joer [[1821]] huet d'jiddesch Gemeinschaft zesummen en Haus an der ''rue du Séminaire'' kaaft, wat als “bien national” ënner der Revolutioun verkaaft gi war an duerno vun der Stad Lëtzebuerg opkaaft gouf. An deem Haus ass déi éischt lëtzebuergesch [[Synagog]] ageriicht ginn. Si konnt ongeféier honnert Leit empfänken a gouf am Joer [[1823]] offiziell ageweit. Dëst stoung ënner anerem ënner der Leedung vum [[Pinhas Godchaux]].

=== 1823 bis 1933 ===
Mat der éischter [[Synagog]] zu Lëtzebuerg huet och fir d'Judden 1823 en neit Kapitel ugefaangen. Wéi Lëtzebuerg am Joer [[1839]] politesch onofhängeg ginn ass, ass och de [[jiddesche Consistoire]] eng onofhängeg Institutioun ginn, an d'Membere goufe vum Ministère erausgesicht.
[[Fichier:Synagogue Luxembourg 1894.JPG|thumb|upright|Déi zweet Synagog 1894-1943]]
[[1870]] ass dunn de Krich tëscht Frankräich an Däitschland ausgebrach, a wärend der preisescher Belagerung vum [[Elsass]] a vu [[Loutrengen]] si vill Judden op Lëtzebuerg ugaangen. Dowéinst war déi am Joer 1823 gebaut Synagog geschwënn ze kleng. Am Joer [[1876]] goufen éischt Demarchë gemaach, fir d'Synagog z'ersetzen. D'Stad Lëtzebuerg krut dat aalt Gebai zeréck, an dofir kruten d'Judden en Terrain tëscht der [[Neipuertsgaass]] an der ''rue Aldringen''. D'Aarbechte goufe vu lëtzebuergeschen a belsche Judde bezuelt. Och de Lëtzebuerger Staat huet dat neit Gebai mat finanzéiert. D'Pläng vum neie Gebai stamen aus der Fieder vum däitschen Architekt a Professer [[Ludwig Levy]], an den Architekt [[Charles Arendt]] huet d'Synagog, déi am neo-orientalesche Stil entworf war, schlussendlech realiséiert.

Den éischte Steen ass am Juli [[1893]] geluecht ginn, d'Aweiung war den [[28. September]] [[1894]]. Den deemolege [[Rabbiner]] war den [[Isaac Blumenstein]] an de President vum Consistoire war de [[Louis Godchaux]], en Nokomme vum Pinhas Godchaux.

Wärend 46 Joer hunn d'Judde friddlech nieft de [[Chrëschtentum|Chrëschten]] an der Stad gewunnt an hir Déngschter an der Synagog ofgehalen.

==== Geschicht vun de Judde vu Miedernach ====
Déi éischt jiddesch Familljen hu sech [[1845]] zu Miedernach néiergelooss. 1940 hunn 33 Judden do gelieft. Kee vun hinnen huet d'[[Shoah]] iwwerlieft.

{{Méi Info 1|Shoah-Monument_zu_Miedernach}}

=== 1933 bis 1940 ===
Wann am Joer [[1927]] zu Lëtzebuerg 1717 jiddesch Awunner gezielt goufen, da waren et der [[1935]] schonn 3144. Zanter [[1933]], wéi den [[Adolf Hitler|Hitler]] mat der [[NSDAP]] an Däitschland un d'Muecht koum, krut d'jiddesch Gemeinschaft zu Lëtzebuerg vill Zouwuess doduerch, datt vill Judden aus Zentral- respektiv Osteuropa virum däitschen [[Nationalsozialismus|Nazi]]-Regime op Lëtzebuerg geflücht sinn. An den 30er Jore gouf Lëtzebuerg sou e wichtegt Asyl- an Duerchreesland fir Judden. Virun der Nazi-Invasioun vu Lëtzebuerg, am Joer [[1940]], hunn ongeféier 3700 Judde am Land gelieft, déi sech op zwou Gruppe verdeelt hunn: lëtzebuergesch an éischter liberal bis assimiléiert Judden engersäits, a méi reliéis an traditionnel Judden op där anerer Säit.

Vun 1933 un, konnt d'Lëtzebuerger Regierung och op dat Gesetz vum 28. Oktober 1920 zeréckgräifen, fir politesch Flüchtlingen, Antifaschisten an Antinazien, iwwer d'Grenz ze setzen.

Vum 30. Juni bis de 25. August 1935 waren am Haff vun der [[Abtei Iechternach|Abtei]] déi éischt [[Iechternacher Festspiller]]. Dës Initiativ goung aus vum 1934 gegrënnten Exiltheaterensembel "Die Komödie" vu jiddeschen Emigranten<ref>[https://cnl.public.lu/en/actualites/objet-mois/2014/010/DasExiltheaterensembleDieKomoedieunddie_EchternacherFestspiele_WalterJacobundEvyFriedrich/index.html Das Exiltheaterensemble " Die Komödie " und die " Echternacher Festspiele " Walter Jacob und Evy Friedrich]</ref>{{,}}<ref>[https://web.archive.org/web/20180815074946/https://www.100komma7.lu/program/episode/212388/201806230904-201806231000 Konferenz] vum [[Germaine Goetzinger]] iwwer "Déi éischt Iechternacher Festspiller vun 1935". Déi Konferenz vum 29. Mee 2018 am [[Trifolion]] gouf vum [[radio 100,7]] opgeholl</ref>.

=== 1940 - 1945 ===
[[Fichier:Al SynagogueLux Nazidefile.jpg|thumb|Opmarsch vun Nazië bei der Stater Synagog.]]
[[Fichier:Monument «À la Mémoire de la Communauté Israélite de Medernach»-103.jpg|thumb|Zu Miedernach huet kee vun de jiddeschen Awunner iwwerlieft.]]
[[Fichier:Commemorative plaque Jewish deportation 1941-43 Luxembourg City central station 2021-07.jpg|upright|thumb|Erënnerungsplack an der Stater Gare un déi 658 Judden, déi 1941-1943 vun do an d'Ghettoen a KZer deportéiert goufen.]]
[[Fichier:Pafemillen Auschwitz Monument w2.jpg|upright|thumb|D'Memorial op der ''Pafemillen'' (Cinqfontaines)]]
[[Lëtzebuerg am Zweete Weltkrich]] fänkt den [[10. Mee]] [[1940]] mat der militärescher Besatzung un a wierkt sech ganz séier och op déi jiddesch Bevëlkerung zu Lëtzebuerg aus.

Den [[20. Mee]] [[1940]], also zéng Deeg nom Ufank vun der Nazi-Besatzung, gouf mat engem Dekreet festgeluecht, datt all Réistoffer, Iesswueren an [[Eedelmetall]]er vu Judde beschlagnahmt gi sollten. Nodeem de [[Gustav Simon]] ''[[Chef der Zivilverwaltung, CdZ]]'' war, sinn d'Judde systematesch verfollegt ginn. Vum [[8. August]] 1940 bis de [[15. Oktober]] 1941 sinn iwwer 2500 Judden aus Lëtzebuerg geflücht, déi meescht an déi franséisch ''Zone libre'' a weider duerch [[Spuenien]] bis a [[Portugal]]<ref>[http://www.memoshoah.lu/Kata/mobile/index.html Virtuellen Ausstellungskatalog vun der Ausstellung "Exposition Portugal et Luxembourg, pays d'espoir en temps de détresse"]</ref>, obwuel dat zu dëser Zäit scho vun der Besatzungsmuecht verbuede gouf. Anerer sinn direkt an d'[[Schwäiz]], op [[Kuba]] oder an d'[[Vereenegt Staate vun Amerika|USA]] ausgewandert. Dat waren haaptsächlech jiddesch Flüchtlingen aus Westeuropa, dorënner och 1000 däitsch Judden.

De [[5. September]] 1940 goufen och zu Lëtzebuerg d'[[Nürnberger Gesetzer]] ugewannt, déi selwecht Moossname géint d'Judde wéi an Däitschland goufen agefouert. All Judd, deen zu Lëtzebuerg gewunnt huet, huet missen eng Verméigenserklärung maachen. Jiddwereen, dee Proprietär vun enger Entreprise war, konnt all Moment gezwonge ginn, säi Betrib ze verkafen oder opzeléisen. Ausserdeem huet jiddweree seng Aktie bannent siwen Deeg bei enger Bank ofgi missen, déi s'als jiddesch markéiert huet. De Judde war et och verbueden Immobiliegeschäfter ze maachen. Am Laf vum September huet d'[[Verwaltungskommissioun]] ënnert dem [[Albert Wehrer]] eng Lëscht opgestallt mat de polnesche Judden an hire Kanner, déi an den ëffentleche Schoule waren.

Vum [[1. Oktober]] 1940 u goufen d'Judde gezwongen, sou gutt wéi all hir Suen op Bankkontoen z'iwwerweisen, déi du gespaart goufen. Vun do u goufen och ''Razziae'' vun der [[Gestapo]] gemaach, bei deene Radioen, Bijouen, Vëloen, Schreifmaschinnen, Fotoapparater, Grammophoner, Streckeisen a souguer waarm Kleeder (am Wanter 1942) a Seef beschlagnahmt goufen. D'Kleeder goufe bal alleguer der [[Wehrmacht]] iwwerginn.

Den [[22. Oktober]] 1940 gouf déi [[Synagog Ettelbréck|Ettelbrécker Synagog]] verwüst. Am Mee 1941 gouf déi [[Synagog Stad Lëtzebuerg|Stater Synagog]] vun der Gestapo zougemaach, profanéiert an duerno ofgerappt, wat awer bis an den Hierscht 1943 era gedauert huet. Den [[3. Juni]] 1941 gouf déi [[Synagog Esch-Uelzecht|Escher Synagog]] dem Äerdbuedem gläichgemaach.

Den [[3. Dezember]] 1940 gouf dat [[Ritus|rituellt]] Schluechte verbueden. Den [[18. Dezember]] 1940 goufen d'Judde forcéiert all hire Besëtz vu Mobilien an Immobilien unzemellen. Vum [[23. Dezember]] 1940 u kruten d'Judde keng allocations familiales a scolaires méi.
 
De [[7. Februar]] [[1941]] koum e Gesetz eraus, no deem de ganze Besëtz vun deenen, déi 1940 oder virdrun emigréiert waren, confisquéiert gi misst. Vum [[18. Abrëll]] 1941 un huet dat och fir déi Judde gegollt, déi nach ëmmer zu Lëtzebuerg gewunnt hunn. Dat, wat confisquéiert gi war, gouf entweeder verkaaft oder vu verschiddenen Organisatioune vun der [[NSDAP]] benotzt. Am Fong sollt awer op d'mannst e groussen Deel vun de Sue fir d'Finanzéierung vun der ''Germanisatiounspolitik'' zu Lëtzebuerg benotzt ginn, de sougenannten ''Aufbaufonds Moselland''. Am November 1941 goufen all jiddesch Organisatiounen opgeléist an dobäi iwwer 35.000 [[Reichsmark]] kasséiert.

De [[4. Mee]] 1941 gouf de Judden all droit de succession oferkannt. Am Juli 1942 koumen nach weider Moossnamen derbäi, déi d'Judde praktesch ganz aus dem ëffentleche Liewen ausschléissen.

Am Juli 1941 huet d'Gestapo op der [[Pafemillen]] aus dem [[Häerz-Jesu Pateren|Häerz-Jesu Klouschter]] en Tëschelager gemaacht, dat se zynesch ''Jüdisches Altersheim Fünfbrunnen'' genannt hunn. Tëschent Oktober 1941 an Abrëll [[1943]] goufe 674 Judde vun do an de [[Getto]] Litzmannstadt ([[Łódź]]), op [[Terezin]] an an d'[[Vernichtungslager]] op [[KZ Auschwitz|Auschwitz-Birkenau]] deportéiert. Dëst ass an aacht verschidde Convoie geschitt.

Am Oktober 1941 gouf en Auswanderungsstopp verkënnegt. Zu deem Ament hunn nach eng 700 Judden zu Lëtzebuerg gelieft.

De [[16. Oktober]] 1941 goufen 323 Judde<ref>Vun den 334 Leit déi op d'Gare beuerdet goufen, sinn der 11 net ugetrueden.</ref> vun der [[Gare Lëtzebuerg|Stater Gare]]<ref>[[Mil Lorang|Lorang, Mil]]: [https://web.archive.org/web/20161230002643/http://memoshoah.lu/wp-content/uploads/2016/10/Litzmannstadt.pdf ''Reise ans Ende der Menschlichkeit'', tageblatt 29. September 2016]</ref> aus mam éischten Deportatiounszuch, dem ''Sondertransport DA 3'' vun der [[Reichsbahn zu Lëtzebuerg#Zweete Weltkrich|Reichsbahn]], an de Getto op Litzmannstadt (Łódź) deportéiert, wou en als ''Luxemburger Transport'' agedro gouf. Vun dësen 323 Deportéierten hunn der nëmmen 12 den Zweete Weltkrich iwwerlieft.

<!--- An déi 1000 bis 2500 misst ee sech wuel nach eng Kéier draknéien... -->
Zu Lëtzebuerg hunn nëmme 36 Judden iwwerlieft. Wann een déi Judden, déi zu Lëtzebuerg selwer an déi an de Konzentratiounslageren ëmbruecht goufen an, wéi och déijéineg, déi a Frankräich deportéiert goufe mat arechent, da si wärend der [[Shoah]] zu Lëtzebuerg 1000 bis 2500 Judde gestuerwen. Déi meescht Lëtzebuerger hu sech géintiwwer dësen Aktioune relativ passiv verhalen.

[[1945]], nom Krich blouwe vun de sechs jiddesche Communautéiten ([[Lëtzebuerg (Stad)|Stad-Lëtzebuerg]], [[Esch-Uelzecht]], [[Ettelbréck]], [[Munneref]], [[Miedernach]] a [[Gréiwemaacher]]) der nëmmen nach zwou, déi Stater an déi Escher, déi béid nach haut present sinn.

=== Nom Zweete Weltkrich ===
Nom Krich ass en neien [[Israelitesche Consistoire]] gegrënnt ginn, President war den [[Edmond Marx]]. Dëse Consistoire huet dat jiddescht Liewen zu Lëtzebuerg erëm nei strukturéiert.

Den [[28. Juni]] [[1953]] gouf déi 3. [[Synagog Stad Lëtzebuerg|Stater Synagog]] ageweit an de [[17. Oktober]] [[1954]] déi 2. [[Synagog Esch-Uelzecht|Escher Synagog]].

[[1958]] gouf d'[[Shoah-Monument zu Miedernach|Juddemonument]] zu [[Miedernach]] ageweit, als Erënnerung un déi fréier Miedernacher jiddesch Communautéit déi integral ënner der Naziherrschaft ëmbruecht gouf.

[[1969]] gouf op der [[Pafemillen]] e Monument ageweit, dat vum [[Lucien Wercollier]] entworf gi war, an dat un déi vun do verschleefte Judde sollt erënneren.

An der Lëtzebuerger [[Ekonomie]] a besonnesch an der Geschäftswelt hate jiddesch Familljen eng wichteg Roll, wéi z.&nbsp;B. d'Famillje Bonn, Cahen, Finkelstein, Hertz, Levy, Rosenstiel, Sternberg asw.

Den [[10. Juli]] [[1998]] gouf mat engem Gesetz d'Konventioun vum Staat mat dem ''Culte Israélite du Luxembourg'' unerkannt<ref>[http://www.legilux.public.lu/leg/textescoordonnes/compilation/code_administratif/VOL_1/CULTES.pdf Loi du 10 juillet 1998 portant approbation de la Convention du 31 octobre 1997 entre le Gouvernement, d'une part, et les communautés israélites du Luxembourg, d'autre part modifiée par la loi du 21 décembre 1998] (code_administratif, VOL 1, CULTES, S. 63-66)</ref>.

=== 21. Joerhonnert ===
De 25. Januar 2013 huet den däitsche Kënschtler [[Gunter Demnig]] zu [[Ettelbréck]] an der Foussgängerzon eng ''"[[Stolpersteine#Zu Lëtzebuerg|Stolperschwelle]]"'' geluecht fir de jiddeschen Affer vum Natinalsozialismus ze gedenken. Den 22. Oktober 2013 sinn zu [[Esch-Uelzecht]] 14 eenzel "[[Stolpersteine#Zu Lëtzebuerg|Stolpersteine]]" verluecht ginn, an de Joren dono och zu Déifferdeng, Suessem, Munneref, Réimech, Gréiwemaacher, Helperknapp an Iechternach. {{Méi Info 1|Lëscht vun de Stolpersteine zu Lëtzebuerg}}

Den 9. Juni 2015 huet d'[[Chamber]] eestëmmeg eng Resolutioun ugeholl, an där se sech bei der jiddescher Communautéit fir d'Verhale vun Deeler vun de Lëtzebuerger Verwaltunge virun a wärend dem Zweete Weltkrich entschëllegt huet. Dës Resolutioun huet sech op d'Conclusioune vum Rapport ''[[La 'question juive' au Luxembourg (1933-1941): L'Etat luxembourgeois face aux persécutions antisémites nazies]]'' vum [[Vincent Artuso]] baséiert.<ref>[http://www.rtl.lu/letzebuerg/639897.html "D'Chamber entschëllegt sech bei jiddescher Communautéit".] op rtl.lu, Leschten Update: 09.06.2015, 17:03:51.</ref>
Och d'Regierung huet sech deenen Entschëllegungen ugeschloss.<ref>[http://www.gouvernement.lu/4932885/08-communaute-juive "Deuxième Guerre mondiale: le gouvernement luxembourgeois présente ses excuses à la communauté juive."] Communiqué op gouvernment.lu. 09.06.2015 (16:46).</ref>

De 17. Juni 2018 gouf eng Erënnerungsstatu um [[Boulevard Franklin-D.-Roosevelt (Stad Lëtzebuerg)|Boulevard Roosevelt]] bei der [[Staatskantinn]] - der Plaz wou déi éischt [[Synagog]] vu Lëtzebuerg stoung - fir d'Affer vun der [[Shoah]] ageweit. D'Monument staamt vum franséisch-israeelesche Sculpteur [[Shelomo Selinger]]. Um Sockel vum Konschtwierk ass op dräi Säiten en Text agemeesselt, op [[Hebräesch]], op [[Franséisch]] an op [[Lëtzebuergesch]]: ''KADDISCH / Fir d'Judde vu / Lëtzebuerg déi vun / den Nazien ëmbruecht / goufen. 1940-1945''. De Staat an d'Stad hunn d'Käschte vun 325000 Euro fir dëst Monument iwwerholl<ref>[https://gouvernement.lu/fr/actualites/toutes_actualites/communiques/2018/06-juin/13-shoah.html Inauguration du monument à la mémoire des victimes de la Shoah à Luxembourg]</ref>.
Dee selwechten Dag gouf op der [[Gare Lëtzebuerg|Stater Gare]] eng Plack devoiléiert, déi un de 17. Juni 1943, de 75. Joresdag vum leschten Zuch, dee Judde vu Lëtzebuerg a KZer an Osteuropa bruecht huet, erënnert.

{{Méi Info 1|Mémorial de la déportation juive (Stad Lëtzebuerg)}}

De [[27. Januar]] 2021, um Joresdag vun der Befreiung vun [[KZ Auschwitz]], huet d'Lëtzebuerger Regierung en Ofkommes mat der jiddescher Communautéit ënnerschriwwen, dat d'Entschiedegunge reegele soll fir d'Spoliatiounen, déi zwangsweis Enteegnunge vun de Judden duerch d'Nazie wärend der Besatzungszäit an de 40er Joren. D'Ofkommes gesäit d'Ausbezuele vun enger Millioun Euro un déi Iwwerliewend vun der [[Shoah]] vir. Doriwwer eraus kritt d'[[Fondation pour la Mémoire de la Shoah]] wärend 30 Joer e Subsid vun 120.000 Euro pro Joer fir hir Aarbecht vun der Erënnerung. De Staat huet och d'Klouschter op der [[Pafemillen]] kaaft fir do e Bildungs- a Commemoratiounszentrum anzeriichten. Zwou Milliounen Euro solle bis 2025 an déi wëssenschaftleche Fuerschung investéiert ginn. Och de [[Comité pour la mémoire de la Deuxième Guerre mondiale]] kritt fir 10 Joer 65.000 Euro am Joer zougesprach.<ref>[https://me.gouvernement.lu/fr/actualites.gouvernement%2Bfr%2Bactualites%2Btoutes_actualites%2Bcommuniques%2B2021%2B01-janvier%2B27-signature-accord-communaute-juive.html Signature de l'accord entre le gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg et la Communauté juive relatif aux questions non résolues dans le cadre des spoliations de biens juifs liées à la Shoah], gelies den 28. Januar 2021</ref>{{,}}<ref>[https://www.rtl.lu/radio/invite-vun-der-redaktioun/a/1661492.html Jiddesch Communautéit ass zefridde mam Accord iwwer Entschiedegungen], gelies op rtl.lu den 28. Januar 2021</ref>{{,}}<ref>Dani Schumacher, ''Das Ende einer Odyssee, Der Präsident der Shoah-Stiftung, François Moyse, zum Abkommen zwischen der jüdischen Gemeinde und dem Staat,'' Luxemburger Wort, 13. Februar 2021, S. 2-3</ref>

== Jiddescht Liewen zu Lëtzebuerg ==
=== D'Synagogen zu Lëtzebuerg ===
<!--Dës Iwwerschrëft wgl. stoe loossen, s'ass verlinkt-->
Och wann déi éischt Quellen, déi vu jiddesche Bierger zu Lëtzebuerg bis an d'13. Joerhonnert zeréckginn, sou huet et awer bis an d'19. Joerhonnert gedauert, ier an der Stad déi éischt [[Synagog Stad Lëtzebuerg|Stater Synagog]] gebaut gouf an doduerch déi jiddesch Communautéit och ëffentlech siichtbar gouf. D'Aweiung vun dëser [[Synagog]] an der ''rue du Petit-Séminaire'' (haut ''rue de la Congrégation'') an der Stad war am Joer [[1823]]. Well dës éischt Synagoge ze kleng fir déi 154 jiddesch Stéit, wouvun der 87 an der Stad gewunnt hunn, gouf [[1893]] déi zweet Synagog zu Lëtzebuerg an der deemoleger ''rue Marie-Thérèse'' (haut Aldringer-Strooss) gebaut. Dës zweet Synagog gouf am Mee [[1941]] vun der [[Gestapo]] zougemaach, profanéiert an am Hierscht [[1943]] ofgerappt.

Zu Lëtzebuerg stinn haut zwou Synagogen, déi aktiv benotzt ginn, [[Synagog Stad Lëtzebuerg|eng an der Stad Lëtzebuerg]] an [[Synagog Esch-Uelzecht|eng zu Esch]].

Zu [[Synagog Munneref|Munneref]] an [[Synagog Ettelbréck|Ettelbréck]] stinn nach Gebaier vu Synagogen, déi haut net méi fir reliéis Zwecker benotzt ginn. Déi Ettelbrécker Synagog gouf 2018 vun der [[Gemeng Ettelbréck|Gemeng]] iwwerholl, nodeems s'als klasséiert Monument unerkannt gouf<ref>Schmit Arlette, ''Die Wiederentdeckung des Davidsterns. Mit der Klassierung der alten Synagog als nationales Denkmal wird in Ettlbrück ein Stück jüdische Geschichte bewahrt.'', [[Luxemburger Wort]], 22. 1. 2018, S. 31</ref>. 2019 gouf d'A.s.b.l. ''Al Synagog Ettelbréck'' gegrënnt. Si këmmert sech ëm d'Synagog an hir Niewegebaier, souwéi hire pedagogeschen a kulturelle Gebrauch.<ref>{{Citation|url=https://synagogue.lu/patrimoine/alsynagog/|titel=L'a.s.b.l. "Al Synagog Ettelbréck"|bezochtdatum=28 November 2021|uitgever=Consistoire Israélite du Luxembourg}}</ref>

Zu [[Gréiwemaacher]] ass sou ee Gebai ëmgebaut ginn.

===Galerie vun de Synagogen zu Lëtzebuerg===
<gallery>
Guido Oppenheim Synagog.JPG|Éischt Stater Synagog <br>(1823-1891)
Luxembourg_City_Synagogue_2.jpg|[[Synagog Stad Lëtzebuerg#Déi zweet Synagog|Zweet Stater Synagog]]<br>(1894-1943)
Luxembourg City Synagogue 01a.jpg|[[Synagog Stad Lëtzebuerg|Drëtt Stater Synagog]]<br>(1953)
Al Synagog Esch-2.jpg|Éischt Escher Synagog<br>(1899-1941)
Synagoge Ettelbruck 01.jpg|[[Synagog Ettelbréck]]<br>(1870)
SynaMun1.JPG|[[Synagog Munneref]]<br>(1907)
</gallery>

=== Jiddesch Kierfechter zu Lëtzebuerg ===
[[Fichier:Lippmann tomb Jewish cemetery Clausen 01.jpg|thumb|D'Familljegraf [[Léon Lippmann|Lippman]] um Malakoff Kierfecht.]]
Zu Lëtzebuerg gëtt et fënnef jiddesch [[Kierfecht]]er, zwéin an der [[Lëtzebuerg (Stad)|Stad]] a jee een zu [[Esch-Uelzecht]], zu [[Gréiwemaacher]] an zu [[Ettelbréck]].

Den eelste vun de Juddekierfechter ass de [[Kierfecht Malakoff]] a [[Clausen]]<ref>[[Emmanuel Bulz]], L'ancien cimetière juif de Clausen, in [http://www.onsstad.lu/uploads/media/ons_stad_22-1986_22-23.pdf ons stad, Nr.22, 1986 -Clausen]</ref> a gouf [[1817]] vun der jiddescher Communautéit aus der Stad kaaft. Eng ronn honnert Griewer sinn op dësem Kierfecht. Si goufen an der Zäit tëscht [[1820]] bis ongeféier 1883/1884 ugeluecht. Well en ze kleng war, gouf de [[Kierfecht Belle-Vue]] am Joer [[1883]] um [[Lampertsbierg]] opgemaach. Dëse Kierfecht gëtt bis haut benotzt an ass dee gréisste vu ganz Lëtzebuerg.

De [[Lallenger Kierfecht|Kierfecht zu Esch-Uelzecht]] ass [[1905]] am "Lallenger Deich" opgaangen, allerdéngs huet en aus urbanistesche Grënn missen [[1953]] an den Norde vun Esch-Uelzecht, op [[Lalleng]] verluecht ginn. Virun 1905 hu missen all Judde vun Esch an der Stad Lëtzebuerg begruewe ginn.

Den [[Jiddesche Kierfecht Ettelbréck|Ettelbrécker Kierfecht]] staamt aus den 1880er Joren. Ier dëse gebaut gouf, hunn all d'Judde vun Ettelbréck missen um Clausener Kierfecht begruewe ginn. Bis haut sinn 199 Leit op deem Kierfecht begruewen. 2005 ass d'Yvonne Moïse als lescht do begruewe ginn.

De [[jiddesche Kierfecht vu Gréiwemaacher]] läit am Nordwesten am Ausgank vun der Uertschaft, lénks laanscht d'Wecker Strooss op enger Héicht vun 184 Meter tëscht dem ''Kenneschbongert'' an dem ''Grouweréck''. ({{Coor dms1|49|40|53.71|N|06|26|05.55|O}}) Well Communautéit vun de Judden zu Gréiwemaacher an allgemeng an der Regioun relativ kleng ass, sinn um Kierfecht just 43 Griewer. Déi Gréiwemaacher Judden haten och keng Synagog, mä hu sech an engem Privathaus versammelt. E puer vun deenen do begruewene Famille stamen aus dem Raum [[Tréier]]. E gouf 1897 offiziell a Betrib geholl. Déi lescht Persoun gouf 1988 do begruewen.<ref>[https://www.wort.lu/de/lokales/juedisches-erbe-steine-die-geschichten-erzaehlen-60c38421de135b9236bf864c "Steine, die Geschichten erzählen."] wort.lu 13. Juni 2021.</ref> Den 12. Mee 2021 gouf en als [[Lëscht vun den nationale Monumenter an der Gemeng Gréiwemaacher|als nationaalt Monument klasséiert]].<ref>{{INPA-DH}}</ref>

<gallery>
Fichier:Jewish cemetery 01 Esch-sur-Alzette, Luxembourg.jpg|Agankspaart vum jiddesche Kierfecht zu Esch-Lalleng
Fichier:Jewish cemetry 03 Esch-sur-Alzette, Luxembourg.jpg|Eeler Griewer op der lénkser Säit vum Escher jiddesche Kierfecht
Fichier:Jewish cemetery 02 Esch-sur-Alzette, Luxembourg.jpg|Méi rezent Griewer op der rietser Säit vum Escher jiddesche Kierfecht
Fichier:Cimetière israélite d'Ettelbruck 01.jpg|Um Ettelbrécker jiddesche Kierfecht leien 199 Persoune begruewen
</gallery>

=== Lëtzebuerger jiddesch Perséinlechkeeten ===
Zu de jiddesche Perséinlechkeete vu Lëtzebuerg gehéiere sécher d'[[Rabbiner]] vu Lëtzebuerg.

{{Méi Info 1|Lëscht vun de Groussrabbiner vu Lëtzebuerg}}

Donieft gehéieren awer och Perséinlechkeeten aus der Lëtzebuerger Gesellschaft, wéi de [[Léon Lippmann]], de [[Gabriel Lippmann]], den [[Alex Bonn]], de [[Paul Cerf]], den [[Edmond Israel]], de [[Guy Aach]], den [[Alain Meyer]], de [[Laurent Moyse]] asw.

== Quellen ==
* [http://www.genami.org/pays-de-vos-origines/luxembourg_fr.php Naissance et évolution de la communauté juive du Luxembourg] vum [[Laurent Moyse]]
* [http://judaisme.sdv.fr/synagog/luxembrg/hist-lux/hist1.htm La présence juive au Luxembourg du Moyen Age au 20ème siècle], 1998
* [http://synagogue.lu/newsite/?page_id=54 Histoire de la Communauté juive de Luxembourg] op [http://synagogue.lu/ synagogue.lu]
* [http://onsstad.lu/uploads/tx_newsflippingbook/ons_stad_36-1991_0-34.pdf Ons Stad, Nr. 36, 1991, Theema Juddentum]
* [http://onsstad.lu/uploads/tx_newsflippingbook/ons_stad_71-2002_0-42.pdf Ons Stad, Nr. 71, 2002, Theema Zweete Weltkrich a Shoah]
* [http://www.gouvernement.lu/salle_presse/communiques/2007/07/27spoliation/Spoliation.pdf LA SPOLIATION DES BIENS JUIFS AU LUXEMBOURG 1940-1945]
* [http://www.ushmm.org/wlc/fr/article.php?ModuleId=137 Encyclopedie multimedia de la Shoah, Luxembourg]
* [[Paul Cerf]], 1986, ''L'étoile juive au Luxembourg'', Luxembourg, RTL-Édition
* [[André Hohengarten]], 2002, ''Die nationalsozialistische Judenpolitik in Luxemburg'', [http://catalog.bibnet.lu/F/?func=direct&doc_number=000389115&local_base=LUX01 bibnet.lu]
=== Literatur ===
* [[Vincent Artuso|Artuso, Vincent]]: ''La "question juive" au Luxembourg (1933-1941) - L'Etat luxembourgeois face aux persécutions antisémites nazies''. Uni Lëtzebuerg 2015.{{small|[https://www.gouvernement.lu/4437050/rapport.pdf PDF-Download] bei gouvernement.lu.}}
* [[Georges Büchler|Büchler, Georges]]: ''Évacuation - Déportation Le premier transport vers l'est, 16.10.1941 / Evakuierung - Aussiedlung Der erste Polentransport, 16.10.1941'', erausgi vum Nationale Resistenzmusée, Oktober 2016; Éditeur Op der Lay, 820, 117 S. ISBN 978-2-87967-219-9.
* Caestecker, Frank and Scuto, Denis: "The Benelux and the Flight of Refugees from Nazi Germany: the Luxemburg specificity." ''Hémecht. Zeitschrift für Luxemburger Geschichte.'' Jg. 68 (2016), Nr.4, S. 389–410.
*[[Paul Cerf|Cerf, Paul]]: ''De l'épuration au Grand-Duché de Luxembourg après la seconde guerre mondiale'',1980, Imprimerie Saint-Paul, Luxembourg, 264 Säiten
* Cerf, Paul: ''L'étoile juive au Luxembourg'', 1986.
* Cerf, Paul: ''Dégagez-moi cette racaille'', 1995; Virwuert vum [[Serge Klarsfeld]]; Éditions Saint Paul, Luxembourg; 111 S. ISBN 2879632153
* Cerf, Paul an [[Isi Finkelstein|Finkelstein, Isi]]: ''Les Juifs d'Esch - Déi Escher Judden.'' 1999.
* Dondelinger, Will, Muller, Arthur, ''Zeugnisse jüdischen Lebens, Jüdische Bevölkerung in Ettelbrück, Zum Gedenken an eine einst blühende Religionsgemeinschaft'', überarbeitet und erweitert von Romain Dockendorf und Théo Krier, A.s.b.l Al Synogag Ettelbréck, 164 S., digital op [https://web.archive.org/web/20211128173314/https://issuu.com/lezarts/docs/broch_jew_ettelbruck_1_12 ISSU], gelies de 5. November 2020* Grosbois Thierry: "Le gouvernement luxembourgeois en exil face à la persécution et l'extermination des Juifs 1939-1945", in ''Hémecht'', 2/2015, 3/2015.
* [[Serge Hoffmann (Historiker)|Hoffmann, Serge]]: ''Luxemburg - Asyl und Gastfreundschaft in einem kleinen Land'', 1996; Bäitrag an ''Solidarität und Hilfe für Juden wärend der NS-Zeit''; Metropol Verlag, Berlin; 283 S. ISBN 3926893435
* [[Mil Lorang|Lorang, Mil]]: ''Luxemburg im Schatten der Shoah'', [[Éditions Phi]], 2019, 199 S. ISBN 9782919791187
* [[Laurent Moyse|Moyse, Laurent]]: ''Du rejet à l'intégration - Histoire des Juifs du Luxembourg des origines à nos jours'', Lëtzebuerg, Sankt-Paulus Verlag, 2011. 288 Säiten. ISBN 978-2-87963-810-2
* Moyse, Laurent: ''Between SHADE and DARKNESS - Le sort des Juifs du Luxembourg de 1940 à 1945 / Das Schicksal der Juden Luxemburgs von 1940 bis 1945'', [https://web.archive.org/web/20160823082951/http://www.opderlay.lu/index.php/lu/literatur-lu/bicher-lu/item/152-musee-national-de-la-resistance-between-shade-darkness Ausstellungskatalog ''Between Shade and Darkness''], erausgi vum [[Nationale Resistenzmusée]] 2013, 2. Oplo September 2014, erweidert 3. Oplo Januar 2016, 4. Oplo Oktober 2016; Éditeur [[Op der Lay]], 811, 99 S. ISBN 978-2-87967-188-8
* [[Denis Scuto|Scuto, Denis]]: ''Chroniques sur l'an 40 : Les autorités luxembourgeoises et le sort des juifs persécutés'', Luxembourg : Fondation Robert Krieps 2016, ISBN 978-2-919908-10-3.
* [[Renée Wagener|Wagener, Renée]]: ''Emanzipation und Antisemitismus. Die jüdische Minderheit in Luxemburg vom 19. bis zum beginnenden 21. Jahrhundert.'' Berlin, Metropol Verlag, 2022, 725 S.

== Um Spaweck ==
{{Commonscat|Judaism in Luxembourg|Juddentum zu Lëtzebuerg}}
* [http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=fr&ModuleId=137 Säit vun der Holocaust Encyclopedia iwwer Lëtzebuerg]
* [http://www.memoshoah.lu/wpmsl/ MemoShoah Lëtzebuerg]
* [https://fondluxshoah.lu/ Fondation luxembourgeoise pour la Mémoire de la Shoah]
* [http://www.gouvernement.lu/salle_presse/actualite/2005/07/03asselborn_shoah/com_Shoah.pdf Depliant vum "Service information et presse" vun der Lëtzebuerger Regierung mat engem kuerzen Text vum Paul Dostert]
* [http://www.woxx.lu/cntr/articleNew/id_article/203 Kriteschen Editorial aus der "woxx" (805 vum 8.7.2005) vun der Renée Wagener iwwer d'Commemoratiounsfeier op der Pafemillen]
* [http://www.gouvernement.lu/salle_presse/discours/autres_membres/2005/07/03asselborn/ Dem Vizepremier, Ausseminister an Immigratiounsminister Jean Asselborn seng Ried bei der Commemoratiounszeremonie am Juli 2005 op der Pafemillen.]
* [http://www.gouvernement.lu/salle_presse/communiques/2009/07-juillet/06-biens-juifs/rapport_final.pdf La spoliation des biens juifs au Luxembourg 1940-1945] Rapport final vun der ''Commission spéciale pour l'étude des spoliations des biens juifs au Luxembourg pendant les années de guerre 1940‐1945'' vum 19. Juni 2009.
:[http://www.woxx.lu/wp-content/uploads/2018/10/Rapport-final-.pdf Rapport final sur les « comptes juifs inactifs »]; Annex zum Artikel [http://www.woxx.lu/spoliation-des-juifs-omerta/ Spoliation des Juifs : Omertà] vum Frédéric Braun, [[Woxx]] vum 18. Oktober 2018.
* [https://jguideeurope.org/en/region/luxembourg/ The Cultural Guide to Jewish Europe: Luxembourg]

{{Referenzen an Notten}}

[[Kategorie:Juddentum zu Lëtzebuerg| ]]
[[Kategorie:Geschicht vu Lëtzebuerg]]