Gromper
 Gromperen | |
| Wëssenschaftlech Klassifikatioun | |
|---|---|
| Räich | Planzeräich |
| Ofdeelung | Magnoliophyta |
| Klass | Rosopsida |
| Uerdnung | Solanales |
| Famill | Nuetsschietgewächser(Solanaceae) |
| Gattung | Solanum |
| Wëssenschaftlechen Numm | |
| Solanum tuberosum | |
| L. | |
 | |
D'Gromper (Solanum tuberosum; deels och Bupp[1] genannt) ass eng Notzplanz déi wéi d'Tomat, de Paprika an den Tubak zur Famill vun de Solanaceae (Nuetsschietgewächser) gehéiert. D'Planz staamt aus den Anden (Peru). Am allgemenge Sproochgebrauch gëtt d'Wuert "Gromper" just fir déi ënnerierdesch Knoll gebraucht.
Planz
[änneren | Quelltext änneren] Dëst Kapitel ass nach eidel oder onvollstänneg. Hëlleft wgl. mat, fir et ze komplettéieren.
|
Knoll
[änneren | Quelltext änneren]D'Gromper ass wat d'Quantitéiten ugeet dat véiertwichtegst Liewensmëttel op der Welt. Et gëtt eng Abberzuel Zorten, grondsätzlech ënnerscheet een an der Kichen tëscht feste Grompere fir z. B. an Zaloten (z. B. Nicola), mielzege Grompere fir Püree oder Fritten (z. B. Bintje), an dann déi "éischter fest" Grompere mat Eegenschaften déi do dertëscht leien (z. B. Charlotte, Désirée). D'Gromper gëtt awer och als Fuddermëttel an an der Industrie gebraucht, do ënner anerem fir Steif ze gewannen a fir d'Fabrikatioun vun Ethanol.
Wirtschaftlech Aspekter
[änneren | Quelltext änneren]Hautdesdaags gëtt d'Gromper a méi wéi 100 Länner ugebaut an 2005 goufen der weltwäit 322 Milliounen Tonne gezillt[2]. Déi gréisst Produzente sinn (a Milliounen Tonnen):
| Land | 1995 | 2000 | 2005 | 2010 |
|---|---|---|---|---|
| China | 46 | 66 | 73 | 75 |
| Indien | 17 | 25 | 25 | 36 |
| Russland | 40 | 31 | 36 | 21 |
| Ukrain | 15 | 20 | 19 | 19 |
| USA | 20 | 23 | 19 | 18 |
| Däitschland | 11 | 12 | 11 | 10 |
| Polen | 25 | 24 | 11 | 9 |
Lëtzebuerg huet e Selbstversuergungsgrad mat Grompere vun ongeféier 60 Prozent. Vun 1960 bis 2010 ass d'Produktioun vun iwwer 100.000 Tonnen op knapps 20.000 erofgaangen.[3] No engem weidere liichte Réckgang ëm ronn 5.000 Tonnen ass se zanter 2017 (Stand: 2025) relativ stabil: 2024 goufe 17.732 Tonne produzéiert, 2018 waren et der 16.211.[4]
| Joer | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 | 2005 | 2010 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | 2024 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Produktioun | 102.989 | 67.908 | 33.900 | 22.963 | 27.858 | 19.329 | 19.531 | 12.971 | 18.714 | 21.284 | 16.211 | 15.330 | 16.368 | 16.224 | 14.606 | 12.757 | 17.732 |
Am Éislek ass d'Produktioun vu Setzgromperen zanter 1945 am Kader vun der Éisleker Setzgromperegenossenschaft (Synplants) organiséiert, déi iwwer 90 % vun de Setzgromperen exportéiert, virun allem an Nordafrika.
Inhaltsstoffer
[änneren | Quelltext änneren]Nierstoffer
[änneren | Quelltext änneren]Gepellte/geschielte Grompere bestinn zu 78 % aus Waasser, dowéinst bréngen 100 g et just op 85 kcal. Donieft enthale se nach[5]:
- zirka 15 Prozent Kuelenhydrater (Steif)
- zirka 2 Prozent Proteinnen
- zirka 0,1 Prozent Fett
- zirka 2,1 Prozent Ballaststoffer
- zirka 1 Prozent Mineralstoffer a Spuerenelementer wéi Natrium, Kalium, Magnesium, Calcium, Phosphor an Eisen
- eng sëllege Vitaminner, haaptsächlech Vitaminn C, awer och Vitaminn A a Vitaminner vun der B-Grupp.
Wann de Proteingehalt vun de Gromperen och ganz bescheiden ass, sou huet dat wéinegt wat dran ass awer wéinstens e ganz héije biologesche Wäert (déi héchst bei de Planzen).
Alkaloiden
[änneren | Quelltext änneren]An der Gromper si wéi an de meeschten Nuetsschietgewächser Gëftstoffer, virun allem den Alkaloid Solanin, deen an alle gréngen Deeler vun der Planz, de Bléien an de Knollen (an do absënns an der Schuel) ze fannen ass. Duerch d'Kachen zitt en zum groussen Deel an d'Kachwaasser.
D'Knolle sollen am Däischtere versuergt ginn, soss produzéiere se nach méi Solanin fir sech géint Friessfeinden an d'Fäulnes ze schützen, wat een dorun erkennt, datt se sech gréng verfierwen. Gréng a gekéngt Grompere kënnen déck geschielt a mat erausgepickten "Aen" nom Kachen héchstens nach vun Erwuessene giess ginn, mä op kee Fall méi vu klenge Kanner.
Um Spaweck
[änneren | Quelltext änneren]- Websäit vun der Éisleker Setzgromperegenossenschaft
- Swisspatat: déi offiziell Säit vun de Schwäizer Vertrieder an der Gromperewirtschaft
- Offiziell Säit vum Internationale Joer vun der Gromper (vun der UNO)
- D'Geschicht vun der Gromper zu Lëtzebuerg
- Kulturgeschicht vun der Gromper zu Lëtzebuerg
|
Commons: Gromperen – Biller, Videoen oder Audiodateien |
Referenzen
[Quelltext änneren]- ↑ (lb) Bupp. LOD - Lëtzebuerger Online Dictionnaire. www.lod.lu. Gekuckt den 23.11.2021.
- ↑ Statistik vun der FAO
- ↑ STATEC Archivéiert de 14.11.2012. Gekuckt den 02.07.2012.
- ↑ "Rekord Grompere-Recolte an Europa: Präisdrock concernéiert déi Lëtzebuerger Bauere manner. rtl.lu, 12.11.2025.
- ↑ Bayeresch Landesanstalt fir Landwirtschaft: D'Gromper (PDF)