Veduta vun der Festung Lëtzebuerg am Joer 1753

D'Veduta vun der Festung Lëtzebuerg am Joer 1753 ass eng Panoramazeechnung déi den éisträichesch-ungareschen Offizéier Wenzel Callot am Joer 1753 am Optrag vum Josef Wenzel, Fürst vu Liechtenstein, vun der Festung Lëtzebuerg gezeechent huet.

D'Fiederzeechnung am Format vu 35,3 × 213 cm war an den Archive vun der Wiener Albertina „verluer“ gaangen a gouf eréischt 2018 erëmfonnt. Se ass mam Titel „PROSPECT der Niederländischen Haupt= und Gränzt Vestung LUXEMBOURG“ iwwerschriwwen a weist d'Uewer- an d'Ënnerstad vum Fort Obergrünewald aus.

• 

Op der Récksäit ass eng Legend mat Verweiser op Gebaier, Gäert an aneren Objeten (referenzéiert vun A bis Z, vun 1 bis 30 a mam Saturn-Symbol) grad ewéi eng Informatioun iwwer den Optraggeber, de Fürst vu Liechtenstein.

D'Entsteeung vun der Veduta

Am Januar 1752 war de Generaldirekter vun der keeserlech a kinneklecher Artillerie, de Feldmarschall Josef Wenzel vu Liechtenstein, op Besuch zu Lëtzebuerg. De Wenzel Callot koum am spéide Wanter vum selwechte Joer och dohin an hien huet d'Veduta am Joer drop, am Optrag vum Josef Wenzel gezeechent.

De Grond vum Joseph Wenzel sengem Openthalt zu Lëtzebuerg

De Joseph Wenzel huet sech aus gesondheetleche Grënn 1752 vu Wien aus op de Wee an d'Thermalbad vu Spa gemaach a vun do aus, op Invitatioun vum Herzog vun Nassau, virun op Den Haag. Op senger Rees koum hien deemno duerch Lëtzebuerg. Wéi hie vun Den Haag aus nees Richtung heem gereest ass, huet hien och nach zu Antwerpen eng Halt gemaach. Et gëtt ugeholl, datt hien do, a senger Funktioun als Generaldirekter vun der Artillerie, d'Zitadell besicht huet. Well hien och schonn d'Festung Lëtzebuerg besicht hat, an domat an den zwou bedeitendste Festungen um westleche Bord vun den Éisträicheschen Nidderlanden war, ass unzehuelen, datt hien net just wéinst senger Gesondheet ënnerwee war. De Joseph Wenzel war bei Minnenexperimenter zu Lëtzebuerg derbäi, déi geheim gehale goufen, wat e Grond kéint sinn, datt bis haut ëmmer nëmme vun sengem Gesondheetszoustand als Grond vu senger Rees rieds geet. Déi genannt Experimenter sollten uganks den 10. Januar 1752 duerchgefouert ginn, si awer wéinst Krankheet op Ufank Mäerz verluecht ginn. Absënns well se op der Veduta ernimmt sinn, geet een dervun aus, datt de Wenzel Callot och bei den Experimenter an der Géigend vun Hamm derbäi war.

Opbau vun der Veduta

Wéi och aner Veduten, ass dem Callot säi Panorama vun der Festung Lëtzebuerg perspektivesch manipuléiert an och vu verschiddenen Standpunkten aus gezeechent ginn, eng Zeecheweis, déi fir Stadvuen tëscht dem 15. a 17. Joerhonnert geleefeg war. Seng Zeechnung stécht awer net just wéinst dem aussergewéinleche Format, mä och wéinst senge kënschtleresche Fäegkeeten an den Detailer eraus.

Et ass eng hyperrealistesch Duerstellung vun der Festung mat enger Abberzuel Informatiounen iwwert d'Geologie, d'Vegetatioun, d'Landbenotzung, d'Architektur an d'Infrastruktur, awer ouni eng Spuer vu Mënschen oder Déieren. Anescht wéi et op den éischte Bléck ausgesäit, ass et keng Momentopnam. De Callot huet laang, däischter Schieter op d'Diech vun der Pafendaller Kasär an dem Mielmagaséng an der Hiel gezeechent a gëtt esou e Bild, wéi wann d'Zeechnung bei déiwem Sonnestand am spéide Summer entstane wier.Op den éischte Bléck mengt een, déi ganz Zeechnung wier vun enger eenzeger Plaz aus gezeechent ginn, iergendwou tëscht dem Pafendall a Clausen, ënnerzeg vum Fort Obergrünewald. Vun do aus wier et awer kaum méiglech gewiescht, all Deeler vum Panorama gläichzäiteg ze gesinn. De Callot war gezwonge säi Standpunkt fortlafend ze veränneren, jee nodeem wéi e mam Zeechne virukoum: vun der lénkser Säit, op enger Mauer vum Hallefbastioun vum Fort, wou en e gudde Bléck op de Mansfeld-Gaart hat, laanscht d'Kielmauer bis an de lénkse Kielwénkel vum Fort bis riets iwwer den Dall vun der Hiel, vu wou aus e bis op Eech kucke konnt.

Déi ganz Zeechnung kann och net "op ee Bléck" gekuckt ginn, et muss een se wéinst dem breede Format stéckerchesweis z. B. vu lénks no riets kucken. Bei enger detailléierter Analys fënnt een och eraus, datt de Callot sech e puer kënschtleresch Fräiheeten erlaabt huet, andeems en eenzel Deeler verzunn oder gekrëmmt huet fir e bessert Gesamtbild ze schafen.

Wat den Zäitopwand ugeet, deen de Callot gebraucht huet fir d'Veduta ze zeechnen, sou kann een dovun ausgoen, datt en e puer Deeg, wann net esouguer e puer Wochen dru geschafft huet.

Dem Zeechner seng Ënnerschrëft

De Wenzel Callot huet sech op der Kaart veréiwegt, andeems e säin Numm op eng spilleresch-illusionistesch Manéier op d'Mauer bei der Mansfeldschleis gemoolt huet: „Fecit. W: CALLOT“, woubäi den Zousaz Fecit esouvill heescht wéi: „vun him / hir gemaach“.

Legend

Op der Récksäit vun der Kaart ass eng Legend mat Verweiser op Gebaier, Gäert an aner Objeten. An den Tabellen hei drënner stinn:

• 1. Kolonn: Referenzbuschtawen an -Zuelen
• 2. Kolonn: Originalschreifweis vum Objet, wéi en um Plang drop steet
• 3. Kolonn: Plangquadrat wou d'Referenz ze fannen ass
• 4. Kolonn: Iwwersetzung an haiteg Bezeechnung

Buschtawen (A – Z, )

Anweisungs Buchstaben der Vestung, Geist= und Weldtlichen Gebäuden sowohl in[n]er alß außer der Stadt so genannten Pfaffenthaler Seiten

Ref.	Original-Legend	Plang- quadrat	Haiteg Bezeechnung an Erklärung
A	Dominicaner Kirch	F1	Dominikanerkierch, déi haiteg Méchelskierch
B	St. Nicolai Kirch	F1	fréier Nikloskierch (~1140 – 1779) um Krautmaart
C	Jesuitter Collegium	F1	Jesuittekolléisch (Ale Kolléisch), an de Gebaier wou vun 1973 bis 2019 d'Nationalbibliothéik dra war
D	Franciscaner Closter	F1	fréiert Franziskanerklouschter um haitege Knuedler
E	Congregations·Closter Frauen	F1	Kongregatiounsklouschter; den Tuerm op der Zeechnung gehéiert zur haiteger protestantescher Kierch an der Jofferegässel
F	Gouvernement.	G1	Regierung; dat haitegt Mansfeld-Gebai
G	Alt Heÿl[ig] Geist dermahlen Cassermen	E1	Aalt Helleg-Geescht-Klouschter (Helleg-Geescht-Plateau) dat als Kasär gebraucht gouf
H	H. Casserme	E1	fréier Kasären; haut besteet just nach de südwestleche Flillek laanscht de Boulevard Roosevelt, als Deel vun der Cité judiciaire
J	Cavalier Heÿl[ig] Geist	E1	Helleg-Geescht-Cavalier, d'Iwwerreschter sinn den haitege Kanounenhiwwel
K	Halbe Bastion Heÿl[ig] Geist sambt sein Zwinger.	E1	Hallef Hellege-Geescht-Bastioun, mat hirer Fausse braie; et handelt sech ëm d'Bastioun vun der Gronn-Schleis mat de Rondellen déi drënner leien
L	Munster Benedictine, Closter im Grund	E1	Benediktinerklouschter am Gronn, haut bekannt als Abtei Neimënster
M	Trier Straß	B2-D2	Tréierer Strooss; d'Strooss entsprécht deem wat haut de Clausener Bierg, den Tréierer Bierg an de Kéibierg ass
N	Schloß Bastion sambt der Porten und Fausse Braÿe	E2	Bastioun vum Schlass um haitege Boulevard Victor Thorn
O	Capuciner Closter	G1	Kapuzinerklouschter, tëscht der haiteger Theaterplaz an der Kapuzinergaass; hautdesdaags de Kapuzinertheater
P	Bock sambt Porten und Casemetten scharten	P2	Bockfiels mat de Paarten a Kasematten
Q	Wachtstuben	F1	Wuechtstuff; op der Plaz vum haitege Gebai vum Staatsrot
R	Bastion Berlemont.	H1	Bastioun Berlaimont
S	Prison und 3. Pfaffenthaler dan Eich Porten	G1, G2, H2	Prisong an 3. Pafendaller Paart (haut bekannt als Dräi Tierm), dann d'Eecher Paart
T	Dientenberg	G1	Tintenberg
V	scarpement von Berlemont und Dientenberg	H1-I1, I2	Rampli vun der Bastioun Berlaimont an Tintenberg
W	Communications=Stigen mit Eich Port und Port= Malade Pfaffenthaller umbfang biß hinauf an= unter Grünewaldt.	I2	Verbindungswee tëscht der Eecher Paart an der Gréngewald-Paart (Hielepaart), bis op Niedergrünewald
X	Mutter Gottes Capeln	I1	Muttergotteskapell, déi fréier Neipuertskapell beim Nikloskierfecht
Y	Port= Malade	I1	Siichepaart (a Wierklechkeet: de Fort Charles)
Z	Daunischer Gartten.	J1	Daun-Gaart; Gaart am Beräich vum haitege jiddesche Kierfecht, wou den Numm Daun hierkënnt, ass net kloer
	Bastion ober Grund Port.		(D'Saturn-Symbol ass net um Plang agezeechent) Eventuell d'Bastioun bei der Gronn-Schleis

• Ausschnëtter aus der Kaart
• 
  Ausschnëtt E1…
• 
  F1…
• 
  I1

Zuelen (1 – 30)

Anweisungs Ziefferen vom Pfaffenthall und außen Werckerren.

Ref.	Original-Legend	Plang- quadrat	Haiteg Bezeechnung an Erklärung
1	Neuer Heyl[ig] Geist Clarisserinen Closter	F2	Neit Helleg-Geeescht-Klouschter, den haitegen Hospice civil am Pafendall.
2	Holtz Magazin	C2	Holzmagaséng
3	Prison Thurn	B2	Prisong am Tuerm vun der Abtei Almënster
4	Clausen und Breÿhaus	B2	Clausen a Brauerei
5	Mansfelder Gartten sambt den alten Schloß= unter dem Berg.	A2	Park a fréiert Schlass La Fontaine
6	Fueß Stig auf Trier Straß.	B2	Wee an d'Tréierer Strooss (hautdesdaags: Kosakestee)
7	Crucifix Capeln	B2	fréiert Kruzifix vum Hellege Kräiz, an der Géigend vun der haiteger Strock-Kapell
8	Hamb	A2	Hamm
9	Eÿsen Ertzberg wo die Minen sind experimen=tirt worden.	B2	Minnen, Testplaze fir Minnen, wou ënnert dem Joseph Wenzel Experimenter mat Minne gemaach goufen
10	Bastion Ram sambt Cassernen:	D2	Bastioun a Rummkasären; mat „Bastioun“ ass de Rumm-Ravelin gemengt
11	Bastion Rubambre.	C2	Fort Rubamprez
12	Bastion Rumini	C2	Fort Rumigny
13	Bastion Neipperg, Wallis Elisabette.	D2	Forten Neipperg, Wallis an Elisabeth (de Begrëff „Fort“ ass séngerzäit nach net gebraucht ginn)
14	Dominicaner Gartten	C2	Gaart vun den Dominikaner; Iwwerreschter vun de Gäert vum fréieren Dominikanerklouschter, tëscht dem Clausener Bierg an der Uelzecht
15	Eÿß gruben	D2	Äiskeller, op der Nordsäit vum Clausener Bierg
16	Fluß Alsitz		Uelzecht
17	Brücklein über dem FluB Alsitz.	B3	Kleng Bréck iwwert d'Uelzecht; et handelt sech engersäits ëm d'Bréck beim Mansfeldpark a Clausen an anersäits ëm déi am Pafendall an der Bréckergaass
18	Weeg zur Porte Mansfeldt.	C2	Wee fir bei d'Mansfeldspaart; en entsprécht dem haitege Laf vun der Allée Mansfeld - Rue Vauban - Rue Saint-Mathieu
19	Soldaten Spitall.	H2	Militärspidol; als Hôpital royal tëscht 1686 a 1689 op der haiteger Place Vauban (Spidolsgaart) gebaut an 1954 ofgerappt
20	Schupfen oder Depositorium		Schäpp an Depoten
21	Pfaffenthaller Casserne.	G2	Pafendaller Kasär; Kasär fir d'Kavallerie an der haiteger Rue Vauban. Den nërdlechen Drëttel vum urspréngleche Gebai besteet haut net méi
22	Hauptschlüßen nebst so benantten Huntshauß sambt Mansfelder Thor.	D3	Haaptschleisen nieft dem Hondhaus an d'Pafendaller Paart
23	Graben oder Umbfang des Pfaffenthalls biß an= ober Grünewaldt.	D3	Gruef vum Pafendall bis op Obergrünewald
24	Gröndlen oder Wasser fespörung	E3	vum ahd. oder mhd. Grindel, wat souvill bedeit wéi „Gatter“ an eng „Spär“ fir den Duerchfloss vun der Uelzecht ze reguléieren
25	Redoute von unter Grünewaldt	J1	Reduit oder Redoute vum Fort Niedergrünewald
26	Ein theil des Bergs von ober Grünewaldt, wo rauf der kleine Plan liget.	G3	En Deel vun den Héichte vun Obergrünewald op deem de Plang läit
27	Gröndlen oder Waßer fespörung Porte Malade	I2	Duerchfloss vun der Uelzecht bei der Sichepaart (kuckt och Nr 24 uewendriwwer)
28	Soldaten Freÿthoff	A3	(d'Nummer ass net um Plang drop) Zaldotekierfecht; et handelt sech entweder ëm den ancien cimetière, deen haut als Däitschen Zaldotekierfecht bekannt ass oder de Kierfecht um Sichenhaff
29	Weg zum Closter Heÿl[ig] Geist	I2	Wee fir bei Helleg-Geeescht-Klouschter; den Text stëmmt net, an der Zeechnung ass mat der Nr 29 de Wee bei d'Hielepaart (Rue des Trois.Glands) uginn
30	./.	H2	ouni Legend; mä d'Nummer 30 entsprécht dem Wee fir bei Helleg-Geeescht-Klouschter (Text vun der Nr 29), hautdesdaags Lougaas an Op der Muerbels

• Ausschnëtter aus der Kaart
• 
  Ausschnëtt A2…
• 
  B2…
• 
  H2

Literatur

• Bruns, A. “Die Darstellung der Festung Luxemburg und ihrer Garnisonsbauten in der Zeichnung von Wenzel Callot, 1753.” In: Hémecht : Zeitschrift für Luxemburger Geschichte = revue d'histoire luxembourgeoise Jg. 72 (2020), H. 1, p. 29-50 2020/1/29, N.p., 2020. Print.
• Kabierske, G. “La vue Callot de Luxembourg de 1753  : découverte et présentation du dessin.” In: Hémecht : Zeitschrift für Luxemburger Geschichte = revue d'histoire luxembourgeoise Jg. 72 (2020), H. 1, p. 17-22 2020/1/17, N.p., 2020. Print.
• Genot G., Bruns A. (ed.): Fecit. W: Callot. La vue de la ville de Luxembourg par Wenzel Callot de 1753. Lëtzebuerg City Museum, 2022. ISBN 978-2-919878-19-2 (Katalog, Publications du Lëtzebuerg City Museum, 1)

Um Spaweck

Commons: Veduta vun der Festung Lëtzebuerg am Joer 1753 – Biller, Videoen oder Audiodateien